Władze rewolucyjne w Paryżu, po ostatnich sukcesach wojsk francuskich i mając w pamięci jej początkowe porażki uznały, że istniejące do tej pory armie są jednostkami zbyt wielkimi, a więc trudnymi w dowodzeniu i manewrowaniu. Wobec powyższego 01.10.1792 roku oficjalnym dekretem przeprowadziły reorganizację sił zbrojnych, dzieląc je na mniejsze jednostki operacyjne. Od tej pory schemat organizacyjny wojsk francuskich przedstawiał się następująco:

Reorganizacja armii francuskiej (01.10.1792)

– we Flandrii rejonu od Dunkierki po Hirson broniła znacznie uszczuplona Armia Północ, pozostająca nadal pod nominalnym dowództwem Dumourieza. Składała się ona głównie z wojsk garnizonowych. Jej główne siły bojowe działające w polu broniły Francji w Szampanii przed inwazją wojsk alianckich, współdziałając z Armią Centrum. Występowały one pod nazwą Armii Ardenów, którą to nazwę nadał im z własnej inicjatywy w dniu 01.09. sam Dumouriez. Ta nazwa została oficjalnie uznana w dekrecie z dnia 01.10. Po rozpoczęciu odwrotu wojsk inwazyjnych z Francji, Dumouriez większość sił jakimi dysponował w tzw. Armii Ardenów, zaczął ponownie przerzucać na północ. Zresztą sama nazwa tej armii długo nie przetrwała, albowiem została anulowana decyzją władz, które wydały kolejny dekret o reorganizacji armii (21.10.1792).

– dotychczasowa Armia Centrum (we wrześniu tego roku część jej sił pozostająca pod bezpośrednim dowództwem Kellermanna nazywana była też Armią Metzu) została przemianowana na Armię Mozeli. Zajmowała ona pozycje od Hirson po Thionville. Oficjalnie, zgodnie z dekretem z dnia 1.10. jej nowym dowódcą został generał Pierre Beurnonville, jednakże faktycznie objął on nad nią dowództwo dopiero miesiąc później. Faktycznie komendę nad nią sprawował nadal generał Kellermann, który w tym samym czasie otrzymał już inny przydział służbowy.

– z Armii Renu wydzielono zaś Armię Wogezów, która powstała z tej części jej wojsk uczestniczących w działaniach w Nadrenii. Jej dowódcą został generał Custine. W Alzacji stacjonowała Armia Renu pod dowództwem generała Birona.

Reorganizacja objęła także Armię Południa, którą podzielono na: Armię Alp, nad którą komendę miał objąć generał Kellermann (nominalnie od października, faktycznie od listopada). Rozlokowana ona była na linii Alp od Szwajcarii po M. Śródziemne. Granicy z Hiszpanią bronić miały wojska wchodzące w skład Armii Pirenejów, której dowódcą został generał Serran.
[podpis] François de Kellerman[/podpis]

W ten sposób z dotychczasowych czterech armii istniało teraz sześć wielkich ugrupowań operacyjnych tj. Północ, Mozeli, Wogezów, Renu, Alp i Pirenejów. Podział ten nie trwał długo, albowiem już 21.10. dokonano kolejnej reorganizacji tychże wojsk. Powołano Armię Wewnętrzną, której dowódcą został generał Berruyer a w kilka dni później z Armii Alp wyodrębniono Armię Italii, która stacjonowała na linii Alp Nadmorskich.

W połowie października armia francuska znajdowała się w znacznie lepszej kondycji niż miało to miejsce wiosną i latem 1792 roku, choć nadal były jeszcze słabo uzbrojone i wyszkolone. Jej stan osobowy, po stratach w dotychczasowych działaniach, został w znaczny sposób powiększony. Stało się to dzięki licznym uzupełnieniom w postaci rekrutacji i wstępowaniu ochotników. Armia liczyła ok. 160.000 żołnierzy i ok. 60.000 ochotników. Głównym teatrem działań wojennych pozostawał nadal rejon północno-wschodniej Francji. Na tym obszarze operowały cztery armie: Północ, Mozeli, Wogezów i Renu, które łącznie liczyły ok. 150.000 żołnierzy. Po odparciu interwencji na Francję, powrócono do dawnego planu działań ofensywnych w Niderlandach.

III ofensywa francuska w Niderlandach – bitwa pod Jemappes (27.10. – 30.11.1792)

Dumouriez powrócił z Paryża na front w dniu 20.10. i z miejsca przystąpił do realizacji przygotowań do działań. Odwrót wojsk pruskich umożliwił mu powrócenie do jego dawnego planu, który miał na celu „wyzwolenie” Belgii spod panowania austriackiego. Plan działań ofensywnych zakładał odepchnięcie Austriaków na linię Renu oraz opanowanie Gandawy, Brukseli, Namur, Antwerpii i Liege (Leodium).

Jego realizacja przypadła w udziale Armii Północ (w trakcie tej operacji nazywana także Armią Belgii), która w tym celu uległa bardzo znacznemu wzmocnieniu. Tak, więc Dumouriez w drugiej połowie października dysponował łącznie ok. 60.000 żołnierzy, w tym ok. 7.000 jazdy i 150 działami polowymi. Jednak do bezpośrednich działań w planowanej ofensywie mogło wziąć udział ok. 40.000 ludzi.

Armia Północ podzielona była na trzy ugrupowania, z których najliczniejsze było – centralne (pod bezpośrednim dowództwem Dumourieza), rozlokowane było na linii: Saint-Amand – Valenciennes. Siły te miały być głównym taranem uderzeniowym, wymierzonym w Mons, a dalej na Brukselę. Ugrupowanie północne rozmieszczone na rubieży: Tourcoing – Lille miało nacierać na Courtrai, Brugię i Gandawę. Ugrupowanie południowe stacjonujące pod Maubeuge uderzyć miało w ogólnym kierunku na Namur.

W Niderlandach wojska austriackie liczyły łącznie ok. 40.000 żołnierzy (wzmocnione o korpus Clerfayta). Połowa tych sił była rozrzucona i rozmieszczona w miastach, stanowiąc ich garnizony. Ich dowódca książę Sachsen-Teschen dysponował do działań w polu siłą w liczbie ok. 20.000 żołnierzy i większość tych sił rozlokowana była pod Mons osłaniając w ten sposób drogę na Brukselę.

Dumouriez 25.10. wydał podległym mu wojskom ogólny rozkaz marszu na Belgię. Wojska francuskie przekroczyły granicę w dwa dni później, lecz ich marsz był dość powolny, Dumouriez działaniami rozpoznawczymi chciał wpierw poznać dokładne rozmieszczenie głównych sił austriackich, aby w ten sposób zabezpieczyć się przed ewentualnymi niespodziankami z ich strony. 03.11.

ustalono, że siły austriackie rozlokowały się na pozycjach obronnych na zachód od Mons. Książę Albert dysponował tutaj siłami liczącymi ok. 14.000 żołnierzy i 50 dział. Wojska austriackie zajmowały następujące pozycje: prawe skrzydło przed miejscowością Jemappes, we wsi Quaregnon, lewe obejmowało wieś Cuesmes.
[podpis] Charles François Dumouriez[/podpis]

Wzdłuż 7-km frontu znajdowały się reduty i rowy. W tym miejscu doszło w dniu 06.11.1792 roku do bitwy.

Dumouriez dysponujący dwukrotną przewagą liczebną zdecydował się uderzyć na Austriaków. Chcąc odciąć im drogę odwrotu, skierował na prawo oddziały pod dowództwem generała d’Harvilla z zadaniem obejścia Mons i uchwycenia drogi brukselskiej. Sam na czele lewego skrzydła, prowadząc od rana natarcie wiążące na prawe skrzydło Austriaków, wyparł ich z Quaregnon i nacierał z kolei na Jemappes. Austriacy odparli natarcie prawego skrzydła francuskiego na Cuesmes, ale w obawie przed oskrzydleniem poczęli się wycofywać w kierunku Mons. Wtedy Dumouriez poprowadził osobiście ponowne natarcie prawego skrzydła i po południu zajął Cuesmes. D’Harville jednak nie zdołał uchwycić drogi brukselskiej i Austriacy zdążyli się wycofać. Francuzi stracili w tej bitwie ok. 2.000 ludzi, Austriacy ok. 1.500. To nie zwykła kanonada pod Valmy, ale bitwa pod Jemappes była pierwszym większym sukcesem militarnym Francji od przeszło ponad 100 lat. W wyniku tej bitwy armia francuska pod dowództwem Dumourieza po całodziennych walkach pokonała Austriaków. Zwycięstwo pod Jemappes otworzyło Francuzom drogę w głąb Belgii. Wojska francuskie 14.11. wkroczyły do Brukseli, owacyjnie witani przez jej mieszkańców. Austriacy cofali się na w kierunku na Antwerpię. Dzień później książę Albert zdaje komendę nad wojskiem przekazując dowództwo nad wojskami austriackimi Clerfaytowi. 23.11. wojska francuskie zajmują Antwerpię i tym samym opanowują prawie całą Belgię. Kampania ta okazała się zwycięstwem rewolucyjnej Francji. Taki był w ostateczności finał wojny w 1792 roku wojny, która dopiero się rozpoczęła. Był to dopiero początek, który trwać miał przez lata, zapoczątkował on etap zwany w historii francuskimi wojnami rewolucyjnymi, ale to już całkiem inna historia.

Bibliografia:

1. B. Borucki: „Valmy 1792” – 1990
2. W. Markow, A. Soboul: „Wielka Rewolucja Francuzów 1789” – 1984
3. M. Żywczyński: „Historia Powszechna 1789-1870” – 1970
4. R. Bielecki: „Wielka Armia” – 1995
5. R. Bielecki: „Encyklopedia Wojen Napoleońskich” – 2002
6. „Mała Encyklopedia Wojskowa” – 1967