Władze Związku Radzieckiego nie chciały dopuścić, aby Polska po zakończeniu II wojny światowej znalazła się w orbicie państw zachodnich. Na polecenie Stalina kandydatka do Rady Najwyższej ZSRR Wanda Wasilewska w marcu 1943 powołała Związek Patriotów Polskich1. Jego głównym zadaniem było organizowanie wojska polskiego w ZSRR. Według wytycznych ZPP miało być zbrojnym ramieniem narodu walczącego pod biało-czerwonym sztandarem2. 6 marca 1943 roku w Sielcach nad Oką utworzono 1. Dywizję Piechoty im. Tadeusza Kościuszki3.
Podczas formowania wojska pojawił się problem wizerunku orła dla nowych oddziałów. Wanda Wasilewska poleciła rozwiązanie tego problemu koleżance, Janinie Broniewskiej4, pisarce i członkini pisma „Płomyk”5. W ZPP pełniła funkcje instruktora Wydziału Wojskowego6. Żołnierze wstępujący do nowych oddziałów podziwiali godło i flagę, które wisiały na budynku sztabu. Ogrom wzruszenia, jaki towarzyszył ochotnikom, wyraża najpełniej relacja generała brygady Konrada Świetlika. Pisał tak: „Wrażenia były szokujące, chodziłem jak urzeczony. Procedura przyjmowania do wojska odbywała się pod barwami narodowymi, czytałem hasła o Polsce, o przyjaźni z ZSRR i o braterstwie broni z Armią Radziecką. Nasz Orzeł Biały w czerwonym polu wprawdzie nie miał korony, ale skrzydła mu urosły, były większe, wyglądały dostojniej i mocniej”7. Wracając do problemu godła oddziałów polskich w ZSRR: Broniewska, której polecono zaprojektowanie orła piastowskiego8, podczas poszukiwań udała się do Pawła Ettingera, kolekcjonera i historyka sztuki9. Przeglądając materiały Ettingera, natrafiła na orła Kazimierza Wielkiego. Ten orzeł był heraldycznie poprawny, ale sprawiał trudności w wybijaniu w metalu, więc go odrzucono. Szukając dalej, Broniewska natrafiła na orła z nagrobka Władysława Hermana z katedry w Płocku. Orzeł, którego znalazła Broniewska, był rzeźbą autorstwa Zygmunta Vogla10 (rys.1). Rzeźba powstała w 1825 roku. Autor zaczerpnął projekt z dawniejszego godła ziemi mazowieckiej11.
Po przedstawieniu Wandzie Wasilewskiej projektu orła Kazimierza Wielkiego i orła z nagrobka Władysława Hermana uznanie zyskał ten drugi12. Broniewska wyraziła entuzjazm w następujących słowach: „Wspaniały orzeł. Skrzydła rozłożyste, dumna głowa zwrócona na zachód. Silne, realistyczne wprost nogi. Przerysowuję go z zachwytem. Każde pióreczko, każdą fałdkę w szponach, pióra w ogonie”13. Symbol zaproponowany przez Broniewską pojawił się na czapkach i sztandarach 1. Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki.
Po opanowaniu Polski lubelskiej Stalin podjął decyzję o utworzeniu w Moskwie Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego. Nowo utworzona struktura miała jak najszybciej znaleźć się na ziemiach okupowanej Polski. Propaganda sowiecka podała, że PKWN został utworzony 22 lipca 1944 roku w Chełmie14. Na czele stał Edward Osóbka-Morawski, zastępcami przewodniczącego byli Wanda Wasilewska i Andrzej Witos wybrany ze względu na znane nazwisko. Znak ZPP pojawił się na Manifeście lipcowym PKWN. W kraju nie przyjął się jednak nowy symbol przywieziony z ZSRR, używano orła przedwojennego bez korony. Po powstaniu władz Polski Ludowej rozpoczęły się spory, jak ma wyglądać godło nowego państwa. Rolę tymczasowego aż do momentu ustalenia nowego wzoru pełnił orzeł przedwojenny autorstwa profesora Zygmunta Kamińskiego15. Aby ujednolicić sprawę godła, Ministerstwo Kultury i Sztuki rozpisało 10 września 1947 roku konkurs16. Początkowy termin nadsyłania prac ustalono na 1 grudnia17, ale czas oczekiwania przedłużono do 15 stycznia 1948 roku. Wynik był zaskakujący: nadesłano aż 110 prac18. Jednym z postanowień komisji konkursowej było, że orzeł ma mieć charakter piastowski i być bez korony. Pierwszej nagrody nie uzyskał żaden z uczestników19. Jednocześnie przyznano dwie drugie nagrody. Otrzymali je Michał Bylina i Firmin Bandtke. Kolejną osobą, która otrzymała drugą nagrodę był Kazimierz Knothe z Katowic20. Trzecie miejsce wypracowali wspólnie Zygmunt Kamiński, Edmund John i Franciszek Habdas21 (rys.2). Wartość nagrody za II miejsca wynosiła 300 tysięcy złotych a za III – 200 tysięcy złotych22.
Do dalszych eliminacji wybrano projekt Michała Byliny, malarza, profesora ASP (zmarł w 1982 roku). Ciekawą propozycją był też orzeł autorstwa Edmunda Bartłomiejczyka, który jednak nie zyskał aprobaty władz. Analizując orła Byliny, można dojść do wniosku, że jest heraldycznie poprawny i odpowiada standardom socrealizmu23. Choć projekt poddano dalszym pracom, nie stał się symbolem PRL. Praca Byliny nie uzyskała żadnych aktów prawnych, które mogły wprowadzić ją do obiegu symboli państwa. Pierwszym naczelnym symbolem państwa, który oficjalnie pełnił funkcję godła24, był orzeł wprowadzony dekretem państwa z 7 grudnia 1955 roku25 „O godle i barwach Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej oraz o pieczęciach państwowych”. Opisano tam, jak powinien wyglądać symbol Polski Ludowej: „Godłem Polski Rzeczpospolitej Ludowej jest wizerunek orła białego z głową zwróconą w prawo i z rozwiniętymi skrzydłami oraz dziobem i szponami złotymi w czerwonym polu prostokątnej tarczy o dolnej krawędzi wydłużonej pośrodku”26. Według dekretu prawo do posługiwania się wizerunkiem orła miały organy władzy i administracji państwowej, w skład których wchodziły: jednostki wojskowe, sądy, prokuratura, szkoły, instytucje państwowe i samorządowe, gminy, związki komunalne oraz sejmiki samorządowe27. W 1956 roku dokonano korekty w dekrecie. Problemem był stosunek szerokości flagi do jej długości, który w dekrecie wynosił 3:8. Zmianę wprowadziło obwieszczenie prezesa Rady Ministrów z 20 lutego 1956 roku. Wprowadzono poprawkę w artykule 3, dekretu ustęp drugi – zmieniono stosunek z 3: 8 na 5:828.
Inaczej wyglądała sytuacja godła na uchodźstwie. Prezydent na uchodźstwie August Zalewski 11 listopada 1956 wydał dekret wprowadzający nowy wizerunek godła29. Aby uniknąć problemów na tle heraldycznym, władze zwróciły się z opinią w sprawie korony do Polskiego Towarzystwa Historycznego w Wielkiej Brytanii30. Spór toczył się o to, jaki rodzaj korony ma wieńczyć głowę orła – czy ma być otwarta, czy zamknięta z krzyżem. Najwybitniejszym znawcą w tej dziedzinie był ówcześnie profesor Oskar Halecki31. Orzeczenie, które wydał Zarząd Polskiego Towarzystwa Historycznego w Wielkiej Brytanii, ukazywało argumenty na temat korony otwartej i z krzyżem. Najlepiej ilustruje, to fragment: „Przywrócenie krzyża w koronie wymagałoby przywrócenia orłowi korony zamkniętej, a co za tym idzie, odpowiedniej zmiany w rysunku głowy orła i stylowego zestrojenia. Prostszym może wyjściem byłby powrót do rysunku głowy orła z 1919 roku”32. Argumentem, który przekonał wszystkich do skłonienia się na rzecz korony zamkniętej z krzyżem, były badania profesora Strońskiego, który ukazał na licznych rycinach i przedstawieniach genezę korony zamkniętej z krzyżem od XVI wieku33. Uważał, że jeżeli coś ma ponad czterechsetletnią ciągłość, nie należy tego zmieniać. Odnosił się też krytycznie do usunięcia krzyża z wizerunku godła z 1927 roku34. Ostatecznie PTH nie uzasadnia konieczności wstawiania krzyża w godle, ale biorąc pod uwagę sytuację polityczną kraju, profesor Halecki skwitował to tymi słowami: „ w chwili obecnej, gdy toczymy tak ciężką walkę o Krzyż Chrystusa, przywrócenie tego świętego godła odpowiednio ustylizowanej koronie Orła Białego jest bezspornie słusznym postulatem ideowym”35. Nowy wizerunek godła z koroną zwieńczoną krzyżem został wydany w dzienniku ustaw na obczyźnie 8 grudnia 1956 roku36 (rys.3).
Treść dekretu ustalała, że: „herbem państwowym jest wizerunek orła białego z głową zwróconą w prawo, ze skrzydłami rozwiniętymi, ze złotą koroną, z czterech lilii zamkniętą skrzyżowanym pałąkiem, na, którego wierzchołku jest równoramienny krzyż, oraz z dziobem i szponami złotymi”37. Od strony technicznej liczba kwiatonów w koronie została zmniejszona z ośmiu do czterech. Wprowadzenie symboliki krzyża uzasadniano przywiązaniem narodu polskiego do chrześcijaństwa38.
Symbolika narodowa pojawiała się w licznych strajkach i ruchach wolnościowych. Przykładem może być Poznański Czerwiec. Strajk rozpoczął się 28 czerwca 1956 roku. Wśród gromadzących się demonstrantów widoczne były symbole narodowe i religijne39, śpiewano „Boże, coś Polskę” i „Rotę”, której słowa zmieniono: w trzeciej zwrotce zamieniono Niemca na Ruska40. Symbolem Czerwca stał się Romek Strzałkowski, który zginął, według jednej z wersji, podnosząc flagę w czasie szturmu robotników na Wojewódzki Urząd Bezpieczeństwa Publicznego. Symbole narodowe manifestowane były podczas wystąpień studenckich 8 marca 1968 roku i strajków grudniowych 1970 roku. Przewijały się w każdym wystąpieniu przeciwko władzy ludowej, bardzo mocno akcentowane były podczas rocznic historycznych. Przykładem może być 3 maja i 11 listopada, które w PRL wykreślono z świąt państwowych•. Symbolika narodowa towarzyszyła Związkowi Solidarność w ciągu szesnastu miesięcy legalnej działalności41. Na początku 1980 dokonano pewnej korekty w godle, poprawiono rysunek i kolorystykę, zmianie uległa też barwa tarczy – z cynobru na ciemniejszą czerwień42. Zmiany te usankcjonowała ustawa z 31 stycznia 1980 roku. Nowy wzór załączono do dziennika ustaw 11 marca 1980 roku43. Mało znaczące próby przywrócenia godłu korony miały miejsce na sesji sejmu 25 stycznia 1982. Jeden z posłów w przemówieniu postulował jej przywrócenie, lecz jego głos nie zyskał dużego odzewu44. Problem powrócił w 1989 roku. Na ostatniej sesji sejmu 29 grudnia 1989 grupa posłów postulowała przywrócenie korony Orłu i zmiany nazwy państwa na Rzeczpospolita Polska45.
Ustawa wprowadziła, że: „Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym, urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej”46, a: „godłem Rzeczypospolitej Polskiej jest wizerunek orła białego w koronie na czerwonym polu”47. Nowe władze do opracowania regulacji godła państwa powołały zarząd, który uznał, że należy przywrócić Orłu koronę. Wprowadzono więc Orła według wzoru z 1927 roku z koroną otwartą48; oficjalnie sejm przyjął go 9 lutego 1990 roku49. Jeżeli spojrzymy na nowy wzór godła pod kątem heraldycznym, możemy znaleźć kilka wad. Pierwszą jest położenie godła w prostokątnej tarczy. Po drugie: sam wizerunek orła nie jest syntezą pozostałych orłów, nie łączy cech orłów piastowskich i jagiellońskich50. Trzecim problemem są gwiazdy, które znajdują się na skrzydłach orła. Nie jest ważne, jaką mają wymowę, czy sowiecką, czy masońską; chodzi o to, że jeżeli w godle jest przepaska, nie wieńczy się jej gwiazdami51. Po czwarte łapy i przepaska powinny być złote.
Pomimo tylu błędów heraldycznych jest to najdłużej utrzymujący się wizerunek godła państwa polskiego. Wrósł na tyle w świadomość społeczeństwa, że trudno będzie go zmienić. Ludzie czują z nim wielką więź emocjonalną i dlatego został wybrany symbolem suwerennej niepodległej III Rzeczypospolitej Polskiej.
Przypisy
1. A. Znamierowski, Stworzony do chwały, Warszawa 1995, s. 95.
2. K. Madej, Polskie symbole wojskowe 1943–1978, Warszawa 1980, s. 24.
3. S.K. Kuczyński, Godło państwa i narodu [w:] Orzeł – znak żołnierza polskiego, Katalog wystawy w Muzeum Zamkowym w Malborku, pod red. A.R. Chodyńskiego, Malbork 1981–1983, s. 20.
4. M. Ruszczyc, Opowieść o Orle Białym, Warszawa 1981, s. 48.
5. Ibidem.
6. K. Madej, Polskie symbole…, s. 25.
7. Ibidem, s. 24.
8. S. Russocki, Rodowód Orła Białego, [w:] Russocki S., Kuczyński S.K., Willaume J., Godło, barwy i hymn Rzeczypospolitej. Zarys dziejów, Warszawa 1978, s. 70.
9. A. Znamierowski, Stworzony…, s. 97.
10. Ibidem.
11. A. Znamierowski, Stworzony…, s. 97.
12. K. Madej, Polskie symbole…, s. 26.
13. A. Znamierowski, Stworzony…, s. 97.
14. Andrzej Leon Sowa, Od Drugiej do Trzeciej Rzeczypospolitej 1945-2001, Tom X., Kraków 2001,s. 9.
15. A. Znamierowski, Stworzony…, s. 98.
16. S. Russocki, Rodowód Orła…, s. 74.
17. A. Znamierowski, Stworzony …, s. 99.
18. L. Pudłowski, Z najnowszych dziejów Orła Białego,[w:] Orzeł Biały. Herb państwa polskiego. Materiały sesji naukowej w dn. 27-28 czerwca 1995 roku, pod red. S.K. Kuczyńskiego, Warszawa 1996, s. 288.
19. Ibidem.
20. L. Pudłowski, Z najnowszych…, s. 288.
21. Ibidem.
22. S.K. Kuczyński, Konkurs na godło państwowe w 1947 r., „Biuletyn Numizmatyczny”, 1970, nr 7, s. 113.
23. P. Mrozowski, O stylizacji Orła Białego w sztuce polskiej, [w]: Orzeł Biały – 700 lat herbu państwa polskiego.[Katalog wystawy na Zamku Królewskim w Warszawie] 26 czerwca – 15 października 1995, pod red. S.K. Kuczyńskiego, Warszawa 1995, s. 53.
24. Godło – znak będący elementem herbu umieszczany najczęściej na tarczy; herb – znak ustalony według konkretnych reguł będący najczęściej symbolem miast oraz rodzin panujących. Słownik tematyczny. Historia, red. H. Kamiński, Warszawa 2011, s. 60 – 66.
25. A. Znamierowski, Stworzony…, s. 99.
26. Art. 1 dekretu z dnia 7 grudnia 1955 r. o godle i barwach Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej oraz o pieczęciach państwowych (Dz. U. z 1955 r. Nr 47, poz. 314).
27. Art. 7 dekretu z dnia 7 grudnia 1955 r. o godle i barwach Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej oraz o pieczęciach państwowych (tekst jedn.: Dz. U. z 1955 r. Nr 47, poz. 314).
28. Dz. U. 1956 nr 7, poz. 43.
29. A. Znamierowski, Stworzony…, s. 100.
30. S. Stroński, Biały orzeł w koronie z krzyżem, Londyn 1954, s. 4.
31. S. Stroński, Biały orzeł…, s. 4.
32. Ibidem, s. 5.
33. Ibidem, s. 7.
34. Ibidem, s. 24.
35. Ibidem, s. 23.
36. A. Znamierowski, Stworzony…, s. 100.
37. Andrzej Leon Sowa, Od Drugiej do Trzeciej.., s. 162.
38. A. Znamierowski, Stworzony…, s. 102.
39. Andrzej Leon Sowa, Od Drugiej do Trzeciej…, s. 133.
40. Ibidem, s. 134.
41. Ibidem.
42. A. Znamierowski, Stworzony…, s. 102.
43. Ibidem.
44. S.K. Kuczyński, Orzeł Biały w Warszawie, Warszawa 1993, s. 45.
45. A. Znamierowski, Stworzony…, s. 104.
46. Dz. U. 1989 nr 75, poz. 444.
47. Dz. U. 1989 nr 75, poz. 444.
48. S.K. Kuczyński, Orzeł Biały…, s. 46.
49. L. Pudłowski, Z najnowszych dziejów Orła Białego…, s. 294.
50. Ibidem.
51. Ibidem.
