25 maja wypadła rocznica śmierci Wojciecha Jaruzelskiego: ziemianina, zesłańca, frontowca, generała, dyktatora i prezydenta. Jak to możliwe, że w jednym człowieku zmieściło się tyle różnych, często przeciwstawnych ról? Jak to się stało, że religijny uczeń marianów został przywódcą komunistycznego państwa, aby na końcu objąć stanowisko prezydenta demokratycznej już Rzeczypospolitej? Na te pytania starają się w swojej książce odpowiedzieć Paweł Kowal i Mariusz Cieślik.
Jak podkreślają Autorzy i wydawca, jest to pierwsza kompleksowa biografia generała Jaruzelskiego. Pozostałe książki na jego temat dotyczą ściśle spraw wojskowych lub politycznych, a kwestie osobiste stanowią jedynie watki poboczne. W ostatnich latach pewną zmianę w tej kwestii przyniosły książki Moniki Jaruzelskiej, jednak i one nie stanowią całościowego opracowania tematu. W tym wypadku Autorzy przedstawiają sylwetkę Wojciecha Jaruzelskiego od urodzenia – a nawet wcześniej, bo poznajemy również jego przodków tak dalekich, jak udało się ustalić ich losy – po śmierć i jej następstwa. Nie zatrzymujemy się na momencie ustąpienia bohatera z funkcji prezydenta, Autorzy poruszyli także tematykę toczonych przez lata procesów i polemik dotyczących kontrowersyjnego generała.
Nie ma oczywiście sensu opisywanie tutaj losów tytułowej postaci, w końcu od tego jest książka – skupmy się nie na tym co, ale raczej jak opisują Autorzy. Zgodnie z tytułem życie Wojciecha Jaruzelskiego było paradoksalne, ale samo stwierdzenie to za mało, należało to jeszcze wykazać. Wyróżnić można kilka przełomowych momentów, które w ostatecznym rozrachunku stworzyły Jaruzelskiego takiego, jaki był. Zaliczyć do nich należy „spóźnienie się” do armii Andersa, kwestia świadomej lub nie współpracy z Informacją Wojskową, rola generała w wydarzeniach z marca 1968 roku, inwazji na Czechosłowację i wydarzeniach grudniowych na wybrzeżu, wprowadzenie stanu wojennego, a wreszcie udział w przemianach demokratycznych 1989 roku.
Każdy z tych epizodów może stawiać Wojciecha Jaruzelskiego w świetle korzystnym lub nie. Przy wielu szczegółowych kwestiach nie mamy niestety dostępu do wszystkich danych, ponieważ archiwa zostały zniszczone lub cały czas pozostają utajnione w zagranicznych zbiorach. Autorzy zmuszeni byli więc stawiać jedynie hipotezy na podstawie niepełnych materiałów archiwalnych, wywiadów czy innych źródeł historycznych, jak wspomnienia innych uczestników wydarzeń. W większości z tych przypadków Autorzy przyjmują interpretację niekorzystną dla opisywanej przez siebie postaci, a największą motywacją bohatera książki miał być czysty oportunizm i chęć powiększenia swej władzy. Dotyczy to także najbardziej chyba kontrowersyjnej decyzji, czyli wprowadzenia stanu wojennego, którego główną motywacją miała być chęć pozostania u władzy, a nie, jak sugerował generał i inni popierający tę decyzję, chęć uspokojenia sytuacji w kraju i odsunięcie zagrożenia radziecką interwencją. Nie odmawiając Autorom racji, uważam, że zabrakło w książce analizy, co by się stało, gdyby stan wojenny nie został wprowadzony. Czy Związek Radziecki pozwoliłby na dalszą demokratyzację w PRL-u? Czy sytuacja gospodarcza by się poprawiła? Czy szybciej by doszło do wolnych wyborów? A może generał zostałby obalony, a władzę przejęłaby frakcja twardogłowych? Nikogo nie trzeba przekonywać, że stan wojenny był złem, ale chciałbym, żeby krytykujący przedstawili, jakie były alternatywny. Tego zabrakło w tym i w pozostałych przypadkach.
Jeśli to pominąć, mamy do czynienia z książką bardzo wartościową, pełną informacji niedostępnych w podobnych publikacjach. Autorzy przeprowadzili godną pochwały kwerendę źródeł, wybrali z nich te właściwe, by stworzyć jak najwierniejszą bazę faktograficzną dla opisania życia generała Jaruzelskiego. Nie zabrakło w niej anegdot i dygresji, które ocieplają wizerunek sztywnego zwykle polityka i żołnierza, jak sam wolał, by o nim myślano.
Przygotowana przez krakowski Znak książka prezentuje poziom typowy dla tego wydawnictwa, czyli jest bardzo dobrze. Wywód Autorów uzupełniono fotografiami, a ciekawa okładka dobrze oddaje skomplikowane losy opisywanej postaci. Poza tym po przeczytaniu będzie się ładnie prezentować na półce, a uwierzcie, są ludzie, którzy się tym kierują przy wyborze lektury. Jak wspomniałem na początku, jest to pierwsza i jedyna jak do tej pory całościowa biografia generała Wojciecha Jaruzelskiego i jako taka stanowi z jednej strony mocną podstawę dla tych, którzy o tej postaci wiedzą niewiele, a z drugiej strony jest bardzo dobrym uzupełnieniem innych książek o generale, które zajmowały się tylko większymi lub mniejszymi wycinkami jego biografii.
Paweł Kowal, Mariusz Cieślik – „Jaruzelski. Życie paradoksalne”. Znak literanova, 2015. Stron: 416. ISBN: 978-83-240-2700-2.
