Poznając historię Europy, należy zadać sobie zasadnicze pytanie, skąd pochodzą współczesne grupy etniczne. Dominująca większość ludów zamieszkujących obecnie Stary Kontynent to ludy pochodzące od Indoeuropejczyków. Jedynie nieliczne nacje – takie jak Węgrzy czy Baskowie – spokrewnieni są z autochtoniczną ludnością europejską.
Podczas badań nad pochodzeniem Indoeuropejczyków sformułowano dwie główne teorie dotyczące ich etnogenezy. Pierwszą opracowała Marija Gimbutas, archeolog pochodzenia litewskiego zamieszkująca na stałe w Stanach Zjednoczonych. Jej zdaniem ekspansja rozpoczęła się z centrum identyfikowanego ze stepami na północ od Morza Czarnego. Według tej koncepcji Indoeuropejczycy, podobnie jak późniejsze generacje koczowników, byli społeczeństwem patriarchalnych wojowników (na czele rodziny stał najstarszy mężczyzna), w których o pozycji w grupie świadczyły umiejętności walki i wiek. Zdaniem Gimbutas było to przeciwieństwo społeczeństw autochtonicznych, opartych na stosunkach matriarchalnych (dominująca rola kobiety-matki i kult żeńskich bóstw). Rozprzestrzenienie się takich wzorców jak ideał mężczyzny-wojownika związany miał być z agresywną ekspansją najeźdźców. Szczególny szacunek, jakim darzono konia w społeczeństwach indoeuropejskich, i powszechne zastosowanie rydwanu mogą sugerować gwałtowne usposobienie tego ludu. Cechy te przejęły również późniejsze generacje nomadów. Zgoła inną koncepcję stworzył Colin Renfew, archeolog brytyjski. Według niego Indoeuropejczycy stanowili rolniczą społeczność Anatolii. Ich kultura i osiągnięcia naukowe rozprzestrzeniały się dyfuzyjnie, nie zaś przez podbój. Byli oni, zdaniem badacza, czynnikiem przyśpieszającym rozprzestrzenianie się zdobyczy rewolucji neolitycznej. Wobec braku dowodów przemawiających jednoznacznie za którąkolwiek z teorii przyjmuje się, iż obie są prawdopodobne.
Obecny zasięg geograficzny języków indoeuropejskich. Ciemnozielony: większość mieszkańców posługuje się językiem indoeuropejskim. Jasnozielony: co najmniej jeden język indoeuropejski ma status oficjalnego. Niebieski: państwa ze znacznymi mniejszościami używającymi języka indoeuropejskiego.
Brianski, via Wikimedia Commons
Najważniejszymi źródłami pisanymi świadczącymi o istnieniu wielkiej rodziny indoeuropejskiej są Wedy i Awesta. Pierwsze z dzieł to najważniejsza księgę hinduizmu, spisana w sanskrycie około XVIII wieku przed naszą erą, w momencie inwazji Aryjczyków na subkontynent indyjski. Naukowcy zauważają znaczne podobieństwa między językiem, w jakim spisano najstarsze fragmenty Wed, z językiem awestyjskim w jakim spisano Awestę. Powstała ona na obszarze historycznej Persji, stanowiła zbiór najświętszych tekstów zaratusztrianizmu – najstarszej religii monoteistycznej świata.
W III tysiącleciu przed naszą erą doszło do rozpadu wielkiej rodziny językowej na niezależne grupy. Wyodrębniły się języki celtyckie, germańskie czy medyjskie. Ekspansja na zachód osiągnęła wybrzeża Oceanu Atlantyckiego, obejmując całą Europę Zachodnią. Bardziej skomplikowane było przenikanie grup indoeuropejskich na wschód. Przyjmuje się, że niezależnie od faktycznego centrum (na czarnomorskich stepach lub w Anatolii) ludność indoeuropejska miała przedostać się na obszar historycznej Persji przez górskie stoki Kaukazu lub stepy Azji Środkowej. Doszło tutaj do podziału pierwotnie ogromnego ludu na Indoirańczyków oraz Indoariów. Pierwsza z grup pozostała w Persji, stanowiąc zalążki późniejszych Medów i Persów. Aryjczycy (Indoariowie) podążali dalej na wschód, docierając do Pendżabu na północy subkontynentu indyjskiego. Doszło do nieuniknionego starcia z autochtoniczną ludnością – Drawidami. Przewaga najeźdźców polegała na szerokim zastosowaniu jazdy i doskonałej znajomości techniki walki konnej. Dynamiczny podbój sprawił, że obecnie indyjskich autochtonów spotkać można jedynie na niewielkim obszarze południowo-zachodniej części współczesnych Indii.
Marija Gimbutas (1921–1994), profesor University of California.
(fot. Michael Everson, na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 3.0, via Wikimedia Commons)
Najdalej wysuniętym na wschód ludem mającym indoeuropejskie korzenie są Tocharowie. Dzięki odkryciu przez A. Steina zespołu tocharskich mumii możliwe było zbadanie DNA pochowanych osób. Zmarli, ku zaskoczeniu badaczy, mieli cechy genetyczne charakterystyczne dla ludów wywodzących się z Europy Wschodniej. Swoją fizjonomią (wysocy, mający błękitne oczy i jasne włosy) znacznie odbiegali od rdzennej ludności Chin. Zamieszkiwali obszar kotliny Tarymskiej, mający strategiczne znaczenie dla rozwoju transkontynentalnych szlaków handlowych z Azji do Europy (były to zaczątki jedwabnego szlaku). Prawdopodobnie o Tocharach pisze rzymski historyk Pliniusz Starszy, wspominając Serów (ludność żyjącą na północ od Himalajów).
Warto zastanowić się w tym miejscu, gdzie obecnie w Europie zachowały się autochtoniczne ludy pamiętające jeszcze czasy przed ekspansją Indoeuropejczyków. Miejsc tego typu jest zaskakująco wiele. Poza wspomnianymi wcześniej Węgrami oraz iberyjskimi Baskami również Finowie posługują się rdzennie europejskim językiem. Do grupy językowej określanej jako ugrofińska oprócz języków używanych przez Węgrów i Finów należą także: estoński, lapoński oraz kilka grup języków ludów syberyjskich zamieszkujących wschodnie stoki Uralu. Znacznie większą mozaiką językową jest Kaukaz. W niedostępnych górskich dolinach przetrwało wiele autochtonicznych języków, niemających niemal nic wspólnego z wielką rodziną indoeuropejską. Co ważniejsze, ogromna większość nie ma nawet usystematyzowanego sposobu zapisu.
Poznanie dynamiki rozwoju i późniejszego podziału społeczności indoeuropejskiej jest niezwykle ważne dla zrozumienia podstaw „wspólnych korzeni” znacznej części współczesnych euroazjatyckich etnosów. Zaskakujące może być to, że patrząc przez pryzmat bardzo odległej historii, bliżsi jesteśmy współczesnym mieszkańcom odległych Indii niż znacznie bliższych nam geograficznie Estończyków.
Bibliografia:
J. Maroń, J. Piotrowski, M. Czapliński, S. Rosik, Z. Fras, Słownik Encyklopedyczny Historia, Europa, 1999.
C. Renfew, Before Civilisation: The Radiocarbon Revolution and Prehistoric Europe.
A. Basham, Indie, Warszawa, PIW 2000.
Notatki własne ze studiów.
S. Modzelewski: Pochodzenie Indoeuropejczyków [w:] http://www.histurion.pl/historia/starozytnosc/starozytnosc_ogolnie/indoeuropejczycy/0.html (dostęp 06.07.2012)
