Sztabin to wieś położona w województwie podlaskim, nad Biebrzą. W I połowie XIX wieku była miejscem, w którym pewien nietuzinkowy właściciel ziemski, hrabia – Karol Brzostowski – wyprzedził swoją epokę, tworząc enklawę rozwojowej, opartej na kapitalistycznych zasadach, prężnie działającej spółdzielni rolno-przemysłowej.

„Rzeczpospolita Sztabińska” powstała w 1820 i istniała przez 35 lat. Była swoistą utopią na zacofanych, znajdujących się pod zaborami ziemiach polskich. Ba! Była nawet utopią na skalę światową! Świetnie argumentuje to twierdzenie Stefan Bratkowski mówiąc, że: „Wszystkie osady organizowane przez [Roberta] Owena, [Charlesa] Fouriera i innych socjalistów utopijnych, zasiedlone przez ich wyznawców, nie zaś przypadkowych ludzi, prędko okazywały się płodami poronionymi. Tu zaś [w „Rzeczpospolitej Sztabińskiej”], w zapomnianym kątku Europy, między bagnami i puszczą, samotny – dosłownie – człowiek czyni zdemoralizowanych i rozpitych wieśniaków współpracownikami i pracownikami kwitnącego przedsiębiorstwa rolno-przemysłowego!”(Bratkowski, s.81). Robert Owen, pionier ruchu spółdzielczego, zakładał swoje osiedla w kraju, w którym sytuacja chłopów, jak i ich mentalność była inna od tej, jaka istniała na ziemiach polskich. Pomimo tego Brzostowskiemu udaje się stworzyć świetnie prosperującą spółdzielnię w miejscu, w jakim wydaje się to niemożliwe. Jak to osiągnął? Odpowiedź nasuwa się tylko jedna. Praca, praca i jeszcze raz ciężka praca.

Karol Brzostowski w młodości służył w armii Królestwa Kongresowego. Zdobył tam wykształcenie inżynierskie. Jako młodzian, mając zaledwie 23 lata objął włości sztabińskie będące w iście katastrofalnym stanie. Postanowił ratować odziedziczone ziemie, co udało mu się dzięki racjonalnemu rozumowi i sile charakteru. Sukces osiągnął dzięki niesłychanej wytrwałości. Przede wszystkim dużo czytał, potem zastosowywał teoretyczne pomysły w praktyce. Jeśli trzeba był zrobić coś, czego nie potrafi, po prostu brał książki i studiował je nocami, by następnego dnia przejść do działania. Był ascetą pracy. Podczas bitwy pod Ostrołęką został ciężko ranny, za co odznaczono go orderem Virtuti Militari. Po powstaniu listopadowym, zmuszony był do emigracji. Jednak nie zmarnował tego czasu gdyż po powrocie z zachodu Europy, przywiózł ze sobą bagaż cennych pomysłów, jakie od razu wdrożył w Sztabinie.

Jego reformy zaczęły się od likwidacji pańszczyzny. W 1819 roku wydał odezwę do chłopów, której fragment brzmiał: „Uwalniam was od wszelkiej przymusowej roboty, bo wszelka przymusowa robota poniża człowieka, zamienia go w bydlę, wystawia na tysiączne pokrzywdzenia, tamuje jego moralne dźwiganie się”(Bratkowski, s.82). Zdumiewające, gdyż jak wiemy uwłaszczenie chłopów na ziemiach polskich miało miejsce najwcześniej w zaborze pruskim (1823-1850), potem po Wiośnie Ludów w zaborze austriackim i w latach 1861-1864 w zaborze rosyjskim. Brzostowski od razu zawarł z chłopami umowy o dzierżawę. Następnie wprowadził płodozmian na miejsce trójpolówki, co podniosło wydajność gospodarstw. W tym samym roku zbudował hutę szkła, do której sprowadził majstra wraz z 15 niemieckimi rzemieślnikami. Gdy majster okazał się kiepski, sam zaczął studiowanie fachu by przejąć kierownictwo nad przedsiębiorstwem. Huta sztabińska dorównywała największym tego typu obiektom w Polsce i w Rosji. Gdy Brzostowski dowiedział się o budowie Kanału Augustowskiego postanowił wykorzystać fakt, że w pobliżu nie było fabryki żelaza, więc jego następnym przedsięwzięciem była odlewnia tegoż surowca. Sam zajął się budową wielkiego żelaznego pieca. Następnie zbudował maszynę parową (jedną z pierwszych na ziemiach polskich). Stworzył także zakład produkcji maszyn rolniczych. Poza tym, w 1851 wspólnie ze swoimi pracownikami zbudował pierwszy w Polsce telegraf, łączący Hutę Sztabińską z centralą w Cisowie. To wszystko spowodowało, że „Rzeczpospolita Sztabińska”, w ciągu kilkudziesięciu lat stała się ważnym ośrodkiem przemysłowym.

Brzostowskiemu zależało na tym aby mieszkańcy, przez ciężką pracę, brali los w swoje ręce. Uważał on, że człowiek, który nie zarabia na siebie jest pasożytem społecznym, dlatego dawał ziemię pod dzierżawę tylko pod jednym warunkiem, że właściciel będzie dbał o utrzymanie produkcji. Aby wykształcić w ludziach odpowiednie postawy, założył szkołę i wprowadził przymusową, darmową edukację. Poza tym wybudował szpital do którego sprowadził lekarza. Stworzył tartak, browar, gorzelnię, wytwórnię wódek gatunkowych, wiatrak, młyn i cegielnię. Założył także kasę oszczędnościową (jedna z pierwszych w Polsce) i wprowadził kodeks karny, dzięki któremu na ziemiach sztabińskich panowała całkowita tolerancja religijna i każdy obywatel umiał czytać i pisać (efekt zaskakujący: w 1860 roku większość mieszkańców umiał czytać i pisać podczas, gdy 2/3 mieszkańców ziem polskich stanowili analfabeci). Brzostowski umarł w 1853 roku we Francji. W swoim testamencie przekazał wszystkie ziemie na wieczystą dzierżawę.
Jak wspomniałem na początku „Rzeczpospolita Sztabińska” istniała 35 lat. Po śmierci Brzostowskiego zabrakło gospodarza. Jego nieudolni następcy nie byli w stanie sprostać zadaniu i powoli doprowadzili do upadku znaczenia Sztabina.

Dzięki swoim osiągnięciom Karol Brzostowski zaliczany jest do najwybitniejszych reformatorów społeczno-ekonomicznych XIX wieku. Był człowiekiem idei i doskonałym przykładem do naśladowania. Na pamiątkowym pomniku w Sztabinie jest napisane: „…Przyjaciel i obrońca ludu…”. Do dziś w tamtych okolicach pamięć o nim jest wielka. Postać ta przełamuje mit Polaka – nieudolnego gospodarza. Pokazuje, że nasi przodkowie potrafili sprawnie gospodarować własnością, zarządzać ogromnym kapitałem, myśleć ekonomicznie i organizacyjnie a nie tylko biegać z przesadną brawurą z szablą w ręku.

Bibliografia:

Stefan Bratkowski, Skąd Przychodzimy, ISKRY, Warszawa 1978
1. http://www.wrotapodlasia.pl/pl/region/historia/podlasianina_portret_wlasny/ (23.06.2008)
2.http://www.wrotapodlasia.pl/pl/region/historia/Karol++hrabia+Brzostowski.htm?wbc_purpose=Basicprzebojemnaantenedefault.ht (23.06.2008)
3. http://pl.wikipedia.org/wiki/Sztabin (23.06.2008)
4. http://pl.wikipedia.org/wiki/Karol_Brzostowski (23.06.2008)
5. http://www.suwalszczyzna.com.pl/miejsca/dane_m/sztabin.htm (23.06.2008)