Estońskie Muzeum Okupacji i Walk o Wolność w Tallinnie jako swój główny motyw prezentuje wystawę „Wolność bez granic”, która składa się z pięciu części tematycznych: opisu zbrodni przeciwko ludzkości, losów Estończyków w wolnym świecie, życia w radzieckiej Estonii, odzyskania niepodległości i czasów wolności. Korzystając z audioprzewodnika, najpierw przenosimy się do Estonii z okresu wybuchu drugiej wojny światowej, gdy Hitler i Stalin dokonywali masowych wywózek ludności, pierwszy do obozów koncentracyjnych, drugi – do oddalonych o tysiące kilometrów łagrów w głębi ZSRR.
Na wystawach zgromadzono dużą liczbę eksponatów, które były świadkami najtrudniejszych czasów dla wielu zwykłych ludzi. W muzeum umieszczono też wyświetlacze multimedialne z – przede wszystkim – opowieściami ludzi, którzy znaleźli się w zwrotnym momencie życia. Wielu opowiada o przesiedlaniach, życiu na emigracji, walkach o wolność i niepodległość Estonii. Część wystawy poświęcona radzieckiej Estonii podzielona jest na dwie części. Pierwsza odnosi się do wprowadzenia radzieckiego reżimu i wyborów ideologicznych. Nie mniej ważna jest druga, dotycząca spraw kulturowych i życia codziennego w ZSRR.
Na parterze znajduje się wystawa traktująca o odbudowie suwerenności Estonii od czasów tak zwanej wojny fosforytowej. Ma ona swoje korzenie ma jeszcze w latach siedemdziesiątych i stopniowym pogarszaniu się zasobności żywieniowo-aprowizacyjnej w Związku Radzieckim. Największe problemy dotyczyły marnego poziomu agrotechnicznego tamtejszego rolnictwa, a zwłaszcza niedostatecznego zaopatrzenia w nawozy mineralne. Kreml doszedł do wniosku, że założy kopalnie fosforytowe w estońskich kamieniołomach. Ich eksploatacja spowodowałaby ogromne szkody w środowisku naturalnym. Na wiosnę 1987 roku powstał ruch społeczny złożony głównie ze studentów, który odwiódł władze od tego planu.
Drugim filarem estońskich przemian wolnościowych pod koniec lat osiemdziesiątych jest tak zwana śpiewająca rewolucja. Wówczas w Tallinnie odbywały się nocne festiwale pieśni patriotycznej, a później organizowano imprezy masowe: festiwal „Rock Summer” i „Eestima Laul” („Pieśń Estonii”), w której wzięło udział 300 tysięcy osób – wtedy po raz pierwszy domagano się niepodległości dla Estonii. Śpiewająca rewolucja stanowi przykład ogromnej roli, jaką odgrywa kultura w kształtowaniu tożsamości narodowej i procesach wolnościowych.
Zmiany instytucjonalne ruszyły w 1990 roku od wolnych wyborów do Rady Najwyższej Estońskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. 30 marca 1990 roku uznała ona władzę radziecką w Estonii za nielegalną i powołała Republikę Estońską. 3 marca 1991 roku Estończycy głosowali w referendum, większością 77,8% głosów opowiadając się za niepodległością. 20 sierpnia Rada Najwyższa i Kongres Estonii uchwaliły decyzję o „suwerenności państwowej Estonii”. Kres epoki przemian przypada na 2004 rok, gdy Estonia przystąpiła do Unii Europejskiej i Organizacji Paktu Północnoatlantyckiego.
Muzeum utworzono na początku XXI wieku. Zarządza nim Fundacja Kistler Ritso, ta sama, która trzyma pieczę nad więzieniami KGB w tym mieście.
Jak zorganizować wizytę
Estońskie Muzeum Okupacji i Walk o Wolność mieści się w Tallinnie pod adresem Toompea 8. Poza sezonem – od października do kwietnia – udostępnione jest do zwiedzania we wtorek i od czwartku do niedzieli w godzinach 11:00–18:00 oraz w środę w godzinach 11:00–20:00. W sezonie – od maja do września – przez cały tydzień w godzinach 10:00–18:00. Cena biletów niestety nie rozpieszczają polskiego turysty. Bilet normalny kosztuje 11 euro, ulgowy 7 euro, rodzinny – 23 euro. Więcej informacji można uzyskać na stronie internetowej www.vabamu.ee.
Po zakupie biletu otrzymujemy bezpłatny audioprzewodnik w siedmiu językach (estoński, rosyjski, angielski, fiński, niemiecki, francuski, hiszpański). Wszystkie informacje są dostępne w języku angielskim, ale przewodnik porządkuje wycieczkę po muzeum. Jego twórcą jest dramaturg Eero Epner. Audioprzewodnik płata jednak figle: jest bardzo czuły, często przełącza się na inne opowiadanie nie wtedy, kiedy powinien. W muzeum znajduje się również specjalna wystawa skierowana do dzieci, która zapewni dobrze spędzony czas dla całej rodziny.
Na zwiedzanie placówki należy zarezerwować przynajmniej dwie, trzy godziny, w zależności od tego, jak bardzo szczegółowo chcemy zapoznać się z historią tego miejsca, najnowszymi dziejami Estonii oraz osobistymi wspomnieniami ofiar represji hitlerowskich i stalinowskich. Twórcy muzeum z pewnością nie położyli nacisku na tło historyczne i dużą liczbę faktów. Muzeum raczej skupia się historiach poszczególnych ludzi, których nie wymieniały nagłówki gazet tamtych lat.
W bezpośrednim sąsiedztwie muzeum możemy obejrzeć blok kamienny z muru berlińskiego, który Senat Berlina podarował Estonii 9 listopada 2014 roku. Blok pochodzi z granicy przy zbiegu ulic Leipziger Straße i Stresemann Straße, na Placu Poczdamskim.
Przy głównym wejściu znajduje się dwadzieścia jeden walizek, praca będąca kontynuacją innego dzieła – 100 walizek – którego autorami są Marko Mäetamm i Kaido Ole. Pierwszy raz pokazano ją podczas 13. Triennale Grafiki w ramach wystawy „Na wygnaniu”. Dwie prace symbolizują fakt zmuszenia dziesiątek tysięcy Estończyków do opuszczenia domów i udania się w „podróż”, która dla wielu byłą ostatnią.
Najistotniejszą częścią muzeum są wspomnienia uczestników kluczowych wydarzeń w estońskiej historii, wspomnienia o prześladowaniach, wygnaniu i traumie. Ważne jest przesłanie, że wszędobylskie zło nie doprowadziło do ostatecznego upadku tych ludzi.
List majora estońskiego lotnictwa wojskowego, który trafił do obozu jenieckiego w Kirowie (nad Wiatką w obwodzie kirowskim). Skazano go na śmierć za zapalenie znicza pod pomnikiem wojny o niepodległość Estonii na Placu Wolności w Tallinnie. Mimo iż zna swoje przeznaczenie, w liście zapewnia rodzinę, że niedługo wróci i radzi uciekać z kraju lub ukryć się w lesie. List zostawił na jednej ze stacji kolejowych w nadziei, że zostanie przesłany do adresata.
Flaga Estonii ręcznie uszyta przez więźnia łagru. Elementem wychodźstwa lub zesłania do obozów pracy przymusowej było pielęgnowanie narodowych wartości i symboli. Estończycy dążyli do zachowania odrębności narodowej, dbali o czystość mowy ojczystej i pamiętali o świętach narodowych.
Estońskie Muzeum Okupacji i Walk o Wolność zgromadziło wiele zwykłych przedmiotów, pamiątek z emigracji. Zwykle ludzie zabierali że sobą najpotrzebniejsze rzeczy: dokumenty, ubrania, buty i zdjęcia najbliższych. W walizkach uchodźców znajdowały się również biżuteria i książki (na przykład poematy Marie Under i Rabindranatha Tagore. Duża część pływała zwykłymi łodziami do Finlandii, ale gdy Helsinki wycofały się z wojny, przybywający Estończycy byli wydalani do ZSRR. Niektórym udawało się uchodzić dalej, do Szwecji.
Jedna z dwóch zachowanych do naszych czasów łodzi, którymi Estończycy jesienią 1944 roku uciekali za granicę. Pozostały nietknięte, gdyż znajdowały się w Szwecji, reszta zaś wróciła do ZSRR jeszcze w latach czterdziestych. Kreml żądał wydalenia uchodźców, a także zwrotu wszystkich środków transportu, którymi się poruszali. Łódź na wystawie przebyła ponad 200 kilometrów z estońskiej wyspy Hiuma na Gotlandię. W tle widoczny kadr z krótkometrażowego filmu o uchodźcach w reżyserii Aleksandra Linariego-Linholma.
Ważnym symbolem jest walizka, która wyraża gotowość do dalszej drogi i tułaczki po świecie. Nawet w 1970 roku Estończycy byli zdecydowani ruszyć dalej w przypadku ataku ZSRR na Szwecję. Ogółem w latach 1944–1945 zamordowano i deportowano 30 tysięcy Estończyków. W okresie 1946–1953 wywieziono kolejne 80 tysięcy ludzi. Wskutek deportacji bezpośrednio związanej z kolektywizacją w 1949 kraj opuściło około 60 tysięcy osób. Okupacja hitlerowska również przyniosła duże ofiary. Szacuje się, że 15 tysięcy Estończyków to ofiary udziału w wojnie po stronie Trzeciej Rzeszy. Niemcy nie oszczędzili życia 10 tysięcy obywateli Estonii, w tym 2 tysięcy estońskich Żydów.
Ta flaga – opuszczona do połowy masztu – stała na biurku jednego z estońskich uchodźców w Australii. Hugo, który był wcześniej farmaceutą, na odległym kontynencie zajmował się katalogowaniem publikacji emigracyjnych. Był archiwistą Domu Estońskiego w Sydney, ale część materiałów musiał trzymać w domu na przedmieściach. Flaga powędrowała na szczyt masztu w sierpniu 1991 roku, po przywróceniu estońskiej niepodległości.
Wszędobylska propaganda, między innymi nawołująca do udziału w pierwszomajowych obchodach Święta Pracy, stawiająca Lenina za wzór oraz propagująca gotowość do pracy na rzecz ludu i ojczyzny.
Portret Stalina podwieszony u sufitu w sali opowiadającej częściowo o służbie bezpieczeństwa Estońskiej SRR i „metodach śledczych” funkcjonariuszy. Znajdują się tutaj wspomnienia ludzi, którzy przeżyli przesłuchania i tortury w więzieniu KGB przy Pagari 1 w Tallinnie. Według twórców placówki wzrok Stalina symbolizuje narzucenie opresyjnego systemu.
W każdym państwie, które trafiło pod „kuratelę” Moskwy, znajdowali się różni ludzie: przeciwnicy władzy, oportuniści, a także zwykli obywatele, którzy po prostu chcieli związać koniec z końcem. Część wystawy traktuje właśnie o tych ostatnich, pokazując życie codzienne człowieka radzieckiego. Między innymi znajdują się tam przedmioty codziennego użytku i wyposażenie mieszkań.
Estonia też miała swoje saturatory (choć w PRL to określenie było raczej domeną „wózka” do produkcji wody sodowej). Urządzenia importowane ze Związku Radzieckiego były samoobsługowymi automatami serwującymi napoje gazowane (również z domieszką soku) po wrzuceniu monety. Źródłem wody co do zasady była miejska sieć wodociągowa.
Na parterze można zapoznać się z historią powstania muzeum, pracami budowlanymi, gromadzeniem eksponatów i pozyskiwaniem historii od zwykłych Estończyków, które później stały się clou tego miejsca. Można również wygodnie usiąść przed dużym ekranem, na którym wyświetlany jest niezbyt długi film o życiu w radzieckiej Estonii i czasie przemian politycznych, w tym o utworzeniu bałtyckiego łańcucha 23 sierpnia 1989 roku. Wówczas około 2 milionów osób utworzyło żywy łańcuch o długości ponad 600 kilometrów, łączący Litwę, Łotwę i Estonię. Ponadto przedstawiane są przemiany kulturowe, gospodarcze (reforma monetarna) i polityczne, w tym wyjście wojsk radzieckich z Estonii w 1994 roku.
Opodal muzeum, na tej samej ulicy, idąc w kierunku tallińskiego zamku, natkniemy się na pierwszy estoński pojazd opancerzony o wdzięcznej nazwie Estonia. Powstał w grudniu 1918 roku w stoczni w Tallinnie pod nadzorem inżyniera Saukasa. Początkowo trafił na wyposażenie policji i służb bezpieczeństwa w stolicy, a następnie, po dopancerzeniu w kwietniu 1919 roku, trafił na front. Konstrukcja Estonii opiera się na trzech przedziałach: silnika, kierowcy i bojowym. Przedział silnika i kierowcy chronił pancerz grubości 8 milimetrów, bojowy zaś – płyty o grubości 6 milimetrów. Długość pojazdu wynosi 7,5 metra, szerokość – 2,1 metra, wysokość – 2,8 metra, masa – 7,5 tony. Estonia napędzana była silnikiem o mocy 45 koni mechanicznych i poruszała się z prędkością 45 kilometrów na godzinę. Uzbrojona była w lekki karabin maszynowy Madsen kalibru 7,7 milimetra, działko Hotchkiss kalibru 37 milimetrów, umieszczone na obrotowym stanowisku strzeleckim, i dwie półobrotowe wieżyczki z karabinami maszynowymi Maxim kalibru 7,62 milimetra. Załoga składała się z siedmiu żołnierzy.
