Niniejszy artykuł ma za przedstawić ogólny zarys historii dalekowschodniej broni białej, koncentrując się na wybranych przykładach broni siecznej typu, który w języku polskim najtrafniej można określić mianem szabli. Musimy zdać sobie sprawę z faktu, że każda kultura wykształciła własną terminologię bronioznawczą, często trudną lub wręcz niemożliwą do bezpośredniego przełożenia na inny język. Z tego powodu angielskie czy polskie nazewnictwo egzotycznych dla nas broni czasem musi się charakteryzować pewną umownością. O ile to możliwe, starałem się zatem objaśnić znaczenie nazwy danej broni w jej ojczystym języku. Ze względu na bogactwo tematu praca ta ogranicza się do wybranych przykładów z Chin, Japonii i Korei, gdyż broń z tych krajów charakteryzuje się licznymi podobieństwami, co wynika z ciągłej wymiany rozwiązań technicznych, z dominującym początkowo wpływem chińskim na dwa pozostałe kraje.

Temat dalekowschodniej broni białej należy uznać za niewątpliwie słabo opracowany przez polskich bronioznawców. Większość polskojęzycznej literatury dotyczącej tego problemu należy uznać za zdezaktualizowaną i bazującą najczęściej na starej, często źle przetłumaczonej literaturze anglojęzycznej. Pozornie najlepiej opracowane jest zagadnienie broni japońskiej, ale duża liczba prac na jej temat nie przekłada się wcale na ich jakość. Wiele z nich pod pozorem naukowości powiela tylko stare błędy merytoryczne i popkulturowe mity, jakimi owiana jest japońska broń. Za zdecydowanie wartościowe tytuły dostępne w języku polskim należy uznać „Leksykon broni japońskiej” Krzysztofa Polaka1 i liczne artykuły tego autora dotyczące elementów oprawy szabli japońskiej, w tym takie detale jak rodzaje skóry płaszczki rai używane do wykańczania rękojeści. Także nowo wydana praca Hakusui Inamiego2, zawodowego taksatora szabel i prezesa Japońskiego Towarzystwa Badań nad Szablą, zawiera wiele cennych informacji, zwłaszcza że polskie wydanie uzupełnił wstępem i licznymi uwagami tłumacz, Marek Matusiak. Znacznie gorzej jest w przypadku broni chińskiej i koreańskiej. W zasadzie jedyną dostępną obecnie pracą o tej pierwszej jest „Biała broń chińska”3, która omawia wiele typów oręża przy niewielkiej objętości, co skutkuje ponieżnością. Znacznie dogłębniej traktują zagadnienie chińskiej broni białej Philip Tom4 i Thomas Chen, którzy poza licznymi artykułami anglojęzycznymi na bieżąco umieszczają rezultaty własnych badań na swoich stronach internetowych5. W kwestii broni koreańskiej można liczyć niestety tylko na opracowania anglojęzyczne, w tym: „5000 Years of Korean Martial Arts: The Heritage of the Hermit Kingdom Warriors”6 i „Arms and Armours of the Choson Dynasty”7. Można także znaleźć w Internecie artykuły dotyczące tego tematu8.

Już około III tysiąclecia p.n.e. znano żelazo w Chinach, Iraku i Iranie9. Wszystko wskazuje jednak, że nie potrafiono jeszcze wykonywać z niego głowni do broni. Przez długi czas uważano, że około roku 1500 p.n.e. pierwsze żelazne sztylety i miecze zaczęli wytwarzać Hetyci, jednak w roku 2000 w Kaman-Kalehoyuk, około stu kilometrów na południowy wschód od Ankary, japońscy archeolodzy znaleźli szczątki żelaznego sztyletu datowane na lata 2100–1950 p.n.e.10. Początkowo żelazne klingi odlewano w jednej formie. Na Dalekim Wschodzie prawdopodobnie pierwsze żelazne głownie pojawiły się Chinach pod koniec panowania dynastii Shang (1111–771 p.n.e.), były to jednak egzemplarze bardzo rzadkie, dominowały wyroby miedziane i brązowe11. Dawna wojskowość Dalekiego Wschodu nieodłącznie kojarzy się z kulturą samurajów i ich szablami (a nie mieczami, o czym dalej), tymczasem kolebką myśli wojskowej i technologii wojennej były początkowo Chiny, z których nowe wynalazki rozprzestrzeniały się w stronę Korei, z której docierały do Japonii.

Jednym z przykładów tego procesu jest historia broni białej w tamtym regionie, którą chciałbym omówić na przykładzie szabli. Już za czasów dynastii Shang (1751–1111 p.n.e.) pojawiły się zhibei dao. Były to proste miedziane noże, z których wywodzi się grupa broni nazywanych mniej lub bardziej umownie szablami. Słowo dao oznacza dosłownie „ostry przedmiot”, a w praktyce używa się go zazwyczaj na określenie narzędzia posiadającego jedną krawędź tnącą. Dokładnie takie samo jest znaczenie japońskiego słowa katana, zapisywanego zresztą za pomocą tego samego ideogramu. Zarówno katana, jak i dao oznaczają zatem dowolny jednosieczny przedmiot, nawet niekoniecznie broń. Kataną może być nóż do oprawiania ryb albo rzeźnicki tasak. O przeznaczeniu przedmiotu w obydwu językach decyduje przedrostek. Konkretna broń, która w ogólnej świadomości nazywana jest kataną, to rozpowszechniona od XIV wieku szabla uchigatana, co w wolnym tłumaczeniu oznacza „ostrze do uderzania” (w domyśle: walki).

Z czasów chińskiej dynastii Han (206 p.n.e.–220 n.e.) pochodzi jedna z pierwszych prac na temat wyrobu broni, zatytułowana Huai Nan Wan Hua Shu. Zawiera szczegółowy opis uzyskiwania różnych stopów żelaza. Właśnie w czasach dynastii Han rozwinięto opracowaną już wcześnie technologię skuwania głowni z warstw o różnym nawęgleniu. Najpopularniejsze były dwie metody, stosowane aż do upadku dynastii Qing (1911 rok p. n. e.), a właściwie nawet do dzisiaj na potrzeby produkcji broni używanej do treningu sztuk walki oraz okazów kolekcjonerskich. Pierwsza, nazywana san-mei (trzy warstwy), polega na użyciu twardej, mocno nawęglonej stali do wykonania wewnętrznej warstwy, stanowiącej po oszlifowaniu ostrze, i otoczeniu jej po bokach warstwami stali miększej, co ma zapewnić całości sprężystość. Technika ta jest wykorzystywana także przy produkcji obusiecznych mieczy jian. Marnie nadaje się na konstrukcję broni masywniejszych niż lekkie miecze i krótkie szable, gdyż twardy rdzeń nie jest amortyzowany, a ponadto broń jest podatna na uszkodzenie przy uderzeniu w płazy miękkiej stali. Kolejnym wariantem jest qian-gang. Polega na wykonaniu twardej klingi wchodzącej klinem w miękką stal, z której zrobiona jest reszta, ale zazwyczaj nie dochodzącej do tylca. Bardzo podobnie wykonana jest japońska konstrukcja wariha tetsu, być może zainspirowana chińską. Warto nadmienić, że przy złamaniu głowni gołym okiem można rozpoznać jej konstrukcję, gdyż stal w zależności od nawęglenia różni się nieco kolorem. Tę metodę stosowano przy produkcji szabel.

W okresie Trzech Królestw (220–280 n.e.), jak powiadają chińskie mity, wynaleziono hartowanie. Techniką mającą dać sprężystą broń o twardym ostrzu było hartowanie selektywne, a więc hartowanie tylko krawędzi tnącej, co wbrew powszechnej opinii, nie jest wynalazkiem kowali japońskich. Przy okazji warto wspomnieć, że proces hartowania prawdopodobnie został odkryty przypadkiem, niezależnie w różnych miejscach na świecie, gdy kowal po prostu włożył rozgrzaną stal do wody doprowadzając do jej szybkiego schłodzenia, Jedna z takich sytuacji rzekomo miała miejsce w Chinach, w okresie Trzech Królestw (220–280 n.e.). Wówczas to syn kowala Pu Yuana, pomagając ojcu w kuźni, dokonał oczywistego spostrzeżenia, że stal twardnieje, gdy ostyga, i wpadł na pomysł, aby sprawdzić, czy istnieje zależność między szybkością schładzania a uzyskaną twardością. Okazało się, że stal ostudzona szybko jest twardsza12. Nie należy jednak wyobrażać sobie, że proces ten jest czymś prostym. Pomyłka, nawet o kilka stopni w temperaturze, lub różnica kilkudziesięciu sekund w przetrzymaniu miecza w ogniu może spowodować całkowite zniszczenie głowni.

Pierwsze egzemplarze długiej broni siecznej o jednej krawędzi tnącej pochodzą z czasów dynastii Han i początkowo produkowano je z brązu.

Były oprawiane w tym samym stylu co obosieczne miecze jian. Później zaczęto stosować stal i wspomniane wyżej warianty damastu skuwanego. Ten typ konstrukcyjny był nadal używany i rozwijany w czasach dynastii Sui i Tang. Niniejsze techniki konstrukcji głowni przejęli Japończycy w okresie od schyłkowej dynastii Han do wczesnej dynastii Tang; stały się fundamentem japońskiej technologii wytwarzania broni białej. Chińskie wpływy są widoczne także w tym, że japońscy płatnerze aż do XII wieku uznawali za swojego patrona kowala z okresu Walczących Królestw – Ganjianga. Tradycja ta prawdopodobnie pochodziła od chińskich i koreańskich mistrzów, którzy niegdyś wyemigrowali do Japonii13. W japońskich muzeach znajduje się pewna liczba okazów zidentyfikowanych jako importy z Chin i uważanych za takowe. Do najważniejszych przykładów zalicza się kilka głowni z czasów dynastii Tang przechowywanych w magazynie Shosoin w Narze.

Kolejny skok jakościowy w dziedzinie chińskiej broni siecznej nastąpił w XI wieku, gdy według encyklopedii wojskowej dynastii Song – Wujing Zongyao – z 1072 roku zaczęto stosować nieznaczne zakrzywienie głowni w okolicy sztychu. Uważa się to za inspirację bronią ludów stepowych, które podbiły wówczas część Chin. Wprowadzono wówczas nowy, bardzo ciekawy typ broni – zhanmadao. Była to dwuręczna szabla z jelcem tarczowym (chociaż niektóre egzemplarze miały jeszcze prostą głownię). Jej nazwa znaczy dosłownie „ostrze siekące konie”, co sugeruje, że jej głównym zastosowaniem była walka przeciw konnicy14. Specjalnie dobranych, wysokich żołnierzy uczono zadawania cięć w końskie nogi. Stosowano ją także do obrony murów miejskich. Broń ta według niektórych znawców chińskich jest protoplastą japońskich zakrzywionych broni siecznych15, zwłaszcza zanbato, którego nazwa oznacza zresztą to samo co domniemanego pierwowzoru. Kolejnym typem, jaki wszedł wtedy w użycie, było shoudao („szabla pasująca do dłoni”). Charakteryzowała się jednosieczną, krótką, masywną głownią, zazwyczaj lekko zagiętą w okolicy sztychu, oraz tarczowym jelcem. W celu kontroli jakości produkowanej broni ze stu nowo wykutych egzemplarzy wybierano dwadzieścia do trzydziestu i poddawano je testom takim jak uderzanie w zbroje i przecinanie miedzianych monet.

Wielki wpływ na dalszą ewolucję szabli chińskiej miało panowanie mongolskiej dynastii Yuan (1279–1368). Mongołowie przynieśli bowiem do Chin swój typ szabli, charakteryzujący się smukłą, mocno zakrzywioną głownią i jelcem krzyżowym o bardzo krótkich ramionach. Szablę taką widać na trzynastowiecznym malowidle przedstawiającym gwardzistę Kubilaj Chana16. Broń taka stała się inspiracją dla używanych w czasach dynastii Ming i Qing liuyedao i yanmaodao, w których zastosowano jednak jelce tarczowe, lepiej chroniące dłoń. W okresie dynastii Ming szable praktycznie całkowicie wyparły z użytku w armii miecze jian. Używano wielu typów szabli, a kategorię broni o mocno zakrzywionym ostrzu nazywano zbiorczo peidao. W czasach dynastii Ming i Qing szczególnie popularny był typ liuyedao („szabla o kształcie liścia wierzby”) z głownią o długości średnio 60–80 cm, tarczowym jelcem i zagiętą rękojeścią inspirowaną szablami mongolskimi. Na początku XIX wieku pojawił się specyficzny typ szabli nazywany niuweidao („szabla o kształcie ogona wołu”). Szablę tę nosili cywile, brakuje źródeł poświadczających jej użycie przez wojsko. Wyróżniającą jej cechą jest krótka, masywna głownia mocno rozszerzająca się w kierunku sztychu. Szabla ta jest współcześnie używana w wielu chińskich sztukach walki. W powszechnej świadomości jest to właśnie stereotypowy obraz szabli chińskiej, pojawia się więc w licznych filmach historycznych, co często jest anachronizmem.

W latach 60. XVI wieku pojawił się ciekawy typ szabli inspirowany bronią japońskich piratów atakujących nadbrzeżne miasta Chin17. Z bandytami walczył generał Qi Jiguang (1528–1587). Jak sam pisał we wspomnieniach: „Długa szabla nie była znana przed przybyciem japońskich piratów. Broń używana przez naszych żołnierzy okazała się być bezużyteczna przeciw tym ostrzom, a nasi żołnierze często byli przecinani na pół przez wrogów”. Długie szable nodachi, jakich używali japońscy piraci, były prawdopodobnie formą ewolucyjną zhanmadao z czasów dynastii Song18. Na podstawie zdobytych egzemplarzy i obserwacji sposobu walki Japończyków oraz dzięki wejściu w posiadanie traktatu szermierczego stylu Kage-ryu Qi Jiguang opracował nowy typ szabli – zhangdao („długie ostrze”) – i sposób posługiwania się nią. Zhangdao powstałe według projektu Qi Jiguanga miało długość całkowitą około 1,95 metra, jednak z czasem broń ta uległa skróceniu do 1,30 metra. Dwuręczne szable były używane przez wojsko chińskie jeszcze podczas drugiej wojny japońsko-chińskiej (1937–1945) pod nazwą miaodao.

Tymczasem w Japonii rozwój broni siecznej toczył się swoim własnym torem. W X wieku wprowadzono zakrzywiony równomierne, szablowy kształt głowni o długości około 80–90 centymetrów. Nie jest pewne, kto pierwszy opracował taką konstrukcję i skąd czerpano inspirację. Istnieje wiele wzajemnie wykluczających się hipotez. Niektórzy znawcy (na przykład Jwing-Ming Yang) uważają to za wpływ zhanmadao dynastii Song, inni za inspirację bronią Ajnów, przeciw którym Japończycy prowadzili liczne kampanie. Za pioniera w wykuwaniu szabel podaje się często Yasutsunę, kowala z Hoki19. Od tego momentu aż do czasów współczesnych (gdyż nadal powstają japońskie szable, wykuwane tradycyjnymi metodami) zakrzywione głownie stały się praktycznie jedynym typem stosowanym w japońskiej broni siecznej począwszy od puginałów, a kończąc na długich szablach. Charakterystyczną cechą japońskich głowni jest wzór hartowania hamon. Głownia poddana działaniu kwasów ujawniała jasny wzór na zahartowanej krawędzi. Kowale japońscy nigdy nie zarzucili hartowania selektywnego swoich wyrobów, co jest starym chińskim wynalazkiem. Technika ta zresztą czasami była nadal używana w Chinach i Korei.

Stanowczo rozprawić się należy w tym miejscu z poglądem, że japońska sztuka płatnerska w jakimkolwiek stopniu przewyższyła chińską czy koreańską, o europejskiej już nie wspominając. Większość doskonale zachowanych japońskich głowni pochodzi z pokojowego okresu Edo (1600–1868) i zazwyczaj nie były używane bojowo, a jedynie czyszczone i polerowane. Nazewnictwo szabel nie było zbyt sformalizowane, a współczesne próby bronioznawców, aby ściśle rozgraniczyć różne podtypy japońskich, są dosyć karkołomne i sztuczne. Na przykład określenie tachi pochodzi od słowa tatsu („ciąć”), nazwa określająca prosty miecz obosieczny – tsurugi – od słowa tsuranaku („pchnięcie”)20. Określenie tachi przyjęło się używać na określenie jednosiecznej broni noszonej na rapciach. W XIV wieku, wraz ze wzrostem znaczenia piechoty, szable zaczęto częściej trzymać oburącz, trzon rękojeści i głownia stały się bardziej proste. Długość głowni zmalała do około 60–75 centymetrów. Pochwy broni noszonej przez piechotę ashigaru często nie miały okuć umożliwiających zawieszenie szabli na rapciach i były noszone za pasem. Ten typ szabli nazywano uchigatana. Takie mocowanie szabli podyktowane względami ekonomicznymi, a nie przewagą tego typu troczenia. Noszenie broni za pasem wcale nie wpływa na możliwość jej szybszego dobycia, gdyż w obydwu przypadkach trzeba przytrzymać pochwę lewą ręką przy dobywaniu ostrza. Dowódcy praktycznie zawsze nosili szable na rapciach, zwłaszcza że jest to znacznie wygodniejsze dla jeźdźca.

Dopiero w pokojowym okresie Edo noszenie szabli za pasem stało się normą, gdyż znacznie wygodniej było z tak noszoną bronią poruszać się po ulicach miast.

Wraz z restauracją władzy cesarskiej zlikwidowano klasę samurajów i zabroniono noszenia broni siecznej komukolwiek poza wojskiem i policją. Broń produkowana dla wojska jest nazywana zbiorczo gunto. W wojsku używano generalnie kopii zachodnioeuropejskiej szabli, jednak oficerowie często nosili głownie zabytkowe lub wykute w owym czasie, lecz tradycyjnymi metodami. W 1934 roku zaczęto ćwiczyć wojsko w posługiwaniu się szablą o tradycyjnie japońskiej formie. Przez długie lata broń tę lekceważono jako produkt masowy gorszej jakości i do dzisiaj jest w Japonii konfiskowana i niszczona. Wynika to z tego, że Japończykom kojarzy się z militaryzmem i klęską w Wojnie na Pacyfiku. W 1953 roku zniesiono zakaz produkcji szabel, a głownie wytwarzane od tego momentu nazywane są shinsakuto („nowo wyprodukowana broń sieczna”).

Ostatnim z krajów Dalekiego Wschodu, którego broń sieczną chciałbym omówić w artykule, jest Korea. Dysponujemy pewną liczbą zachowanych kamiennych i brązowych mieczy z obszaru terytorium Półwyspu Koreańskiego, a najstarsze datuje się nawet na 3000 rok p.n.e. Z okresu Trzech Królestw zachowało się wiele jednosiecznych mieczy ozdobnych hwandudaedo, które charakteryzowały się brakiem jelca i głowicą w kształcie pierścienia (pierwsze okazy pochodzą z I wieku p.n.e.). Do IV wieku była to broń o charakterze raczej symbolicznym, bogato zdobiona i noszona przez władców i arystokrację. Większość ocalałych tego okresu hwandudaedo pochodzi z pochówków. Od V wieku hwandudaedo rozpowszechniło się także wśród niższych klas społecznych i jest znajdowane na terenie całego Półwyspu Koreańskiego21. Poszczególne typy regionalne tej broni odróżnić można na podstawie stylu zdobienia głowicy. W późniejszych wiekach można zaobserwować duży wpływ, a nawet kopiowanie wymienionych wyżej wzorców chińskich, zwłaszcza z czasów dynastii Sui Tang. Mało wiadomo natomiast o mieczach z czasów dynastii Koryo (918–1392), gdyż przetrwało ich niewiele. Kilka zachowanych mieczy nazywanych simbudaedo przypomina kształtem, używane w późniejszym okresie Joseon, hwando. Nie posiadają już pierścieniowatej głowicy, za to pojawia się eliptyczny jelec. Część broni z późnego okresu Koryo była też inspirowana bronią chińską (zresztą przez całą historię oręża koreańskiego można spotkać okazy inspirowane chińską myślą wojskową). Według Koryosy (Historii Koryo opracowanej w czasach dynastii Joseon) pod koniec XIII wieku pojawił się nowy typ oręża nazywany hwando22. Wpływ na powstanie tej broni wywarły kontakty z Mongołami, którzy rządzili wówczas Chinami. Hwando cechuje krótka, lekko wygięta głownia, tarczowy jelec przypominający japońską tubę i sposób noszenia na rapciach. Pochodzenie nazwy jest tłumaczone w dwójnasób. Słowo hwan oznacza pierścień lub hak, co może nawiązywać do okrągłego jelca lub koluszek, do których przypina się rapcie. W późniejszym czasie nazwa ta przyjęła się na określenie wszystkich szabel, także obcego pochodzenia.

Za panowania piątego króla dynastii Joseon, Munjonga (panował w latach 1450–1452), dokonano standaryzacji parametrów hwando. Długość ostrza w szablach piechoty miała wynosić 53,6 centymetra, rękojeści – 20 centymetrów. Co ciekawe, przeciwnie do przyjętych na całym świecie zasad broń kawalerii miała być krótsza: ostrze 49,6 centymetra, rękojeść 16 centymetrów. Wynikało to z tego, że dla Koreańczyków z czasów dynastii Joseon broń biała miała marginalne znaczenie, a główną bronią kawalerii był łuk refleksyjny. Walki wręcz Koreańczycy unikali jak ognia.

Już przed inwazją japońską dyskutowano na temat niewystarczającej długości hwando.

Starcia z armiami Hideyoshiego (1592–1598) dowiodły, że koreańskie szable są zbyt krótkie w porównaniu z japońskimi23. Według podręcznika dla wojska z 1790 roku, Muyedobotongji, zmieniono parametry hwando. Długość ostrza miała wynosić około 70 centymetrów, rękojeści – 30, a masa miała wynosić 963 gramy. Są dowody, że przepisów o standaryzacji szabel w Korei nigdy zbytnio nie przestrzegano, gdyż każdy wojownik i tak zaopatrywał się w broń odpowiadającą jego wzrostowi i sile24. Istnieje wiele okazów mocno przypominających szable japońskie, można jednak rozpoznać koreańskie pochodzenie ze względu na oprawę, rapcie i mocowanie rękojeści za pomocą nitów, a nie bambusowych kołków jak w oryginale25. Według Muyedobotongji kawalerzystów uczono także posługiwania się dwiema szablami w walce konnej26. Zaawansowane techniki szermiercze zalecane w Muyedobotongji nie przekładały się jednak raczej na poziom wyszkolenia przeciętnego koreańskiego żołnierza. Nawet w tym podręczniku napisano, że koreańscy wojownicy unikali używania długich hwando, gdyż byli niewyćwiczeni w posługiwaniu się nimi. Większość szabel była przeznaczona do władania jedną ręką, często używano też tarczy. W XIX wieku ze względu na rozpowszechnienie formacji używających broni palnej hwando uległo ponownemu skróceniu. Z czasów dynastii Joseon zachowało się parę bardzo długich, dwuręcznych szabel przypominających japońskie nodachi. W większości przypadków są to jednak ceremonialne okazy przyznawane wysokim dowódcom, parami. Do najsłynniejszych należy para szabel o długości 1,95 metra przypisywana admirałowi Yi Sun Shin (1545–1598). Pochwy i rękojeści hwando często obciągano skórą rai lub jelenia. Wiele pochew malowano laką, a niektóre rękojeści oplecione są bawełnianą lub skórzaną taśmą na sposób japoński.

Współcześnie dalekowschodnia broń biała ma wielu entuzjastów i kolekcjonerów na całym świecie. Jednak historia broni chińskiej i koreańskiej nie spotkała się do tej pory z tak dużym zainteresowaniem, jakim cieszy się od lat szabla japońska. W niniejszym artykule, ze względu na jego pierwotny charakter wystąpienia referatowego ograniczonego limitem czasowym, nie przedstawiłem oręża z rejonów Azji Południowowschodniej, Indonezji czy Filipin, gdzie również opracowano wiele interesujących typów uzbrojenia. Mam nadzieję, że artykuł ten przyczyni się do większego zainteresowania tematem w kręgach polskich miłośników broni białej.

Przypisy

1. K. Polak, Leksykon broni japońskiej, Warszawa 2007.

2. I. Hakusui, Miecz Samurajski, Bydgoszcz 2009.

3. Yang Jwing-Ming, Biała broń chińska, Warszawa 2010.

4. Philip Tom od 1994 jest członkiem Stowarzyszenia Miłośników Dawnej Broni i Barwy w Krakowie.

5. http://chineseswords.freewebspace.com i http://www.mandarinmansion.com/philtom/phil.htm

6. R. B. Harmon, 5,000 Years of Korean Martial Arts: The Heritage of the Hermit Kingdom Warriors, Indianapolis 2007.

7. S. Min, Arms and Armours of the Choson Dynasty, 2006.

8. Np. History and characteristics of Korean Swords by Park Je Gwang. Curator War Memorial of Korea http://www.arscives.com/historysteel/koreanarticle.htm – strona internetowa Muzeum Sztuki w Makao.

9. J. Hradský, P. Habáň, Czar broni białej, Warszawa 2001, s. 19.

10. http://archeowiesci.wordpress.com

11. Yang Jwing-Ming, Biała broń chińska, Warszawa 2010, s. 27.

12. Yang Jwing-Ming, Biała broń chińska, Warszawa 2010, s. 30.

13. http://thomaschen.freewebspace.com/custom.html

14. Yang Jwing-Ming, Biała broń chińska, Warszawa 2010, s. 82.

15. Ibidem.

16. http://thomaschen.freewebspace.com/catalog.html

17. Yang Jwing-Ming, Biała broń chińska, Warszawa 2010, s. 83.

18. Ibidem, s. 82.

19. W. Nowakowski, Kurikara 1183, Warszawa 2004, s. 25.

20. M. Kure, Samuraje. Ilustrowana historia, Warszawa 2006.

21. History and characteristics of Korean Swords by Park Je Gwang-Curator War Memorial of Korea, http://www.arscives.com/historysteel/koreanarticle.htm

22. S. Min, Arms and Armours of the Choson Dynasty, s 108.

23. Ibidem, s 110.

24. History and characteristics of Korean Swords by Park Je Gwang-Curator War Memorial of Korea, http://www.arscives.com/historysteel/koreanarticle.htm

25. Ibidem.

26. Ibidem.