Amerykański historyk David Kahn jest autorem dzieła będącego lekturą obowiązkową w bibliotece każdego miłośnika, czy tym bardziej badacza dziejów II wojny światowej – „Szpiedzy Hitlera. Niemiecki wywiad wojskowy w czasie II wojny światowej”.1 Najpierw kilka słów o osobie samego Davida Kahna, który jest wybitnym znawcą tematyki kryptologicznej i służb wywiadowczych.2 Oprócz książki o wywiadzie niemieckim, jest również m.in. autorem fundamentalnej pracy na temat kryptologii i kryptografii pt. „Łamacze szyfrów”, oraz opracowania dotyczącego Enigmy – „Seizing Enigma: The Race to Break the German U – boot Codes”.

Obszerne dzieło (bagatela – 696 stron!) składa z pięciu rozdziałów, przy czym najwięcej miejsca (314 stron) zajmuje część opisująca instytucje i sposoby (czyli nie tylko osławioną Abwehrę3, w Niemczech istniało kilka różnych organizacji wywiadowczych penetrujących w poszukiwaniu wiedzy przydatnej dla sił zbrojnych) zajmujące się zdobywaniem i gromadzeniem informacji niezbędnych z punktu widzenia militarnych interesów państwa. Nieco mniej miejsca poświęcono w publikacji na przedstawienie i ocenę aparatu dokonującego analizy przechwyconych wiadomości (rozdział „Analitycy” liczy 170 stron). Warto przytoczyć cele jakie wyznaczył sobie sam autor publikując monografię: „(…) by studium moje obejmowało nie tylko działalność szpiegów, ale wszystkie sposoby zbierania informacji. (…) by opierał się na oryginalnych źródłach. (…) by nie ograniczało się do akcji wywiadowczych, ale opowiadało też jaki użytek z informacji dostarczanych przez wywiad robili generałowie”.4 Nie znajdziemy w tej pracy informacji na temat niemieckiego kontrwywiadu, jak również na temat penetracji aparatu wywiadowczego III Rzeszy przez obce służby wywiadowcze.

Autor zwraca uwagę na charakterystyczne zachwianie równowagi w proporcjach między działaniami stricte wywiadowczymi, a analitycznymi w niemieckich instytucjach wywiadowczych, na korzyść tych pierwszych, co ostatecznie było jedną z przyczyn klęski militarnej państwa niemieckiego. Niewątpliwą zaletą „Szpiegów Hitlera” jest solidna, szeroka i bogata baza źródłowa, gwarantująca czytelnikowi dużą wiarygodność publikacji, zwłaszcza na współczesnym rynku księgarskim pełnym „sensacyjnych” i odkrywczych wspomnień byłych szpiegów, będących często owocem ich jakże bogatej wyobraźni. Nie sposób wymienić wszystkich przytaczanych przez Davida Kahna ciekawostek i bogactwa szczegółów funkcjonowania niemieckiego wywiadu, ale można zilustrować to przykładem interesującego sposobu rozróżniania zasięgu europejskich stref kulturowych w niemieckich agencjach wywiadowczych. Otóż tą cechą charakterystyczną był sposób noszenia koszuli przez mężczyzn: w krajach zachodniego kręgu kulturowego koszula była noszona włożona w spodnie, a w regionie wschodnioeuropejskim była wyłożona na spodnie.

Osobiście z ogromnym zaciekawieniem przeczytałem podrozdział poświęcony funkcjonowaniu tzw. „Eskadry Rowhela”, czyli poprzednikom amerykańskich stratosferycznych samolotów U – 2 i SR – 71. Autor ze znajomością rzeczy prześledził ewolucję niemieckiego zwiadu lotniczego, pokazując jak w toku II wojny światowej (a tym samym stopniowego pogrążania się Rzeszy) spadało znaczenie rozpoznania strategicznych sil przeciwników, na rzecz obrony nieba nad Niemcami.

W monografii o niemieckich instytucjach wywiadowczych nie mogło zabraknąć charakterystyki szefa jej najważniejszego urzędu – Abwehry, czyli admirała Wilhelma Canarisa. David Kahn w sposób wielce kompetentny stara się uchwycić wszystkie niuanse polityki i często niezrozumiałe wolty pierwszego szpiega III Rzeszy.5

Polski czytelnik może poczuć pewien niedosyt po lekturze książki, gdyż sprawy polskie nie zostały należycie wyeksponowane w kontekście walki wywiadów o informacje. Autor nie wspomina nic na temat wywiadowczych przygotowań do agresji na Polskę w 1939 roku, a kwestie późniejszych gier niemieckich organizacji wywiadowczych, ze szczególnym uwzględnieniem działalności admirała Canarisa nie znalazły być może potwierdzenia w materiale źródłowym, a tym samym w książce.6 Jedyny Polak wymieniony w tekście to oficer polskiego i angielskiego wywiadu kpt. Roman Czerniawski7, którego rola została niestety błędnie opisana przez Davida Kahna.8

Niestety należy pamiętać także o pewnych mankamentach pracy amerykańskiego naukowca. Najważniejszą wadą jest względna dezaktualizacja książki, wynikająca ze znacznego upływu czasu od pierwszego wydania w USA (od 1978 roku minęła cała dekada, a w tym właśnie roku wyszło wydanie angielskojęzyczne, będące podstawą polskiej edycji),a praca nie była od tamtego czasu aktualizowana. Oznacza to m.in., że autor nie miał możliwości skorzystać ze źródeł ujawnionych po upadku systemu komunistycznego w Europie wschodniej. Znajdują się tam na pewno istotne wiadomości na temat niemieckich służb wywiadowczych. Kluczowa może być rola zasobu archiwalnego niemieckiej Stasi, choć najciekawsze dokumenty znajdują się najprawdopodobniej w Moskwie i jeszcze długo pozostaną niedostępne dla historyków. Nie przekreśla to w żadnym wypadku wartości tej pionierskiej publikacji, będącej do tej pory chyba jedynym na świecie tak kompleksowym i szczegółowym opracowaniem problematyki wywiadowczej w Niemczech hitlerowskich.

Należy podkreślić, że zastosowany przez autora styl narracji jest wartki i potoczysty, nie absorbując czytelnika nadmiarem specjalistycznego słownictwa ponad to, co niezbędne dla zachowania rzetelności i rzeczowości. Stanowi to niezaprzeczalną zaletę „Szpiegów Hitlera”, pozwalając zapoznać się ze złożoną i często zagmatwaną problematyką wywiadowczą również osobom bez fachowego przygotowania w postaci studiów historycznych.

Słowa pochwały należą się również wydawcy, gdyż w książce znajdziemy wiele interesujących fotografii i mapek, ilustrujących najciekawsze aspekty i zdarzenia w działalności szpiegowskiej.
Wydaje się, że pisarzowi udało się w książce skutecznie i celnie uchwycić związek między strategicznymi zamierzeniami Hitlera, a prowadzącą do tego nieskuteczną i nieefektywną działalnością niemieckich organizacji wywiadowczych. Zakrawa na ponury żart Historii dwuznaczna rola szefa Abwehry, zdradzającego swego mocodawcę (Fuhrera), choć istotniejsza w świetle ustaleń D. Kahna była ogólna słabość niemieckich tajnych służb, w efekcie doprowadzając do klęski III Rzeszę. Jedną z bardziej trafnych konkluzji autora jest myśl, że tak wspaniały instrument prowadzenia wojny jakim był niemiecki Wehrmacht, zlekceważył wywiad, skupiając się zanadto na organizowaniu i dowodzeniu własnymi wojskami.9 Skutkiem była klęska w dziedzinie rozpoznania sił przeciwników w wymiarze strategicznym i operacyjnym.10 Jedynie na szczeblu taktycznym wiadomości uzyskiwane przez niemieckie organa wywiadowcze były wartościowe i na odpowiednim poziomie, pozwalając dowódcom szczebla taktycznego i częściowo operacyjnego reagować na szybko zmieniającą się sytuację na polu walki.11

Podsumowując można pokusić się o generalnie bardzo pozytywną ocenę całego opracowania, podkreślić obiektywizm autora, który nie kryjąc fascynacji armią niemiecką, tą „perłą wśród armii świata”, zachował niezbędny dystans do opisywanych zjawisk.

Przypisy

1. D. Kahn, Szpiedzy Hitlera. Niemiecki wywiad wojskowy w czasie II Wojny Światowej, Wydawnictwo Magnum, Warszawa 2000.

2. Od razu uwaga dotycząca specjalistycznego słownictwa. Nie rozumiem dlaczego powszechnie używa się w publicystyce i terminologii naukowej określenia „służby specjalne”, co jest ewidentną kalką z rosyjskiego („specsłużby”). Określenie to zostało chyba wprowadzone w okresie instalowania systemu komunistycznego w Polsce wraz z uformowaniem się z sowieckiego aparatu wywiadowczo – represyjnego pod postacią UB i Informacji Wojskowej. Wydaje się, że właściwsze byłoby nazwanie całokształtu zagadnień związanych ze zdobywaniem informacji zadaniami wywiadowczymi (a co za tym idzie instytucje tym się zajmujące określane winny być jako służby wywiadowcze lub po prostu tajne służby), a problematyka ochrony informacji – kontrwywiadu powinna być realizowana przez służby (instytucje) kontrwywiadowcze.

3. Zwięzła charakterystyka i ocena (negatywna) skuteczności i efektywności Abwehry u autorów najnowszego opracowania dotyczącego tajnych służb zasadniczo zgodna z oceną Davida Kahna. Patrz: N. Palmer, Th. B. Allen, Księga Szpiegów. Encyklopedia, Warszawa 2000, s. 5, 6.

4. D. Kahn, op. cit., s. 9.

5. Uzupełnieniem do zarysu polityczno – wywiadowczej polityki admirała Canarisa jest znakomita książka J. H. Wallera pt. Szpiegostwo i konspiracja w latach 1939 – 1945, Warszawa 1999.

6. Takie zastrzeżenia nasunęły mi się po lekturze prac T. Kisielewskiego: Zamach. Tropem zabójców gen. Sikorskiego, Poznań 2005 oraz Zabójcy. Widma wychodzą z cienia, Poznań 2006.

7. D. Kahn, op. cit., s. 378, 379.

8. Patrz na temat np. A. Pepłoński, Wywiad Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie 1939 – 1945, Warszawa 1995, s. 193. W rzeczywistości kpt. Czerniawski był jednym ze źródeł szerokiej akcji dezinformacyjnej wymierzonej w Niemców w postaci operacji MI5 pod nazwą „Fortitiude”.

9. Wśród wielu przyczyn niedowartościowania oficerów wywiadowczych podanych przez autora najistotniejsze to: niska ranga oficerów wywiadu w armii niemieckiej, zbyt mała liczba personelu agend wywiadowczych, katastrofalne rozproszenie wysiłków przez wiele organizacji wywiadowczych.

10. Najbardziej spektakularne egzemplifikacja tego faktu stanowi fakt niewykrycia odszyfrowywania depesz niemieckich przez aliantów przy użyciu Enigmy. Poza tym można dodać przejęcie całej siatki szpiegowskiej Abwehry w Wielkiej Brytanii przez MI5, oraz nieumiejętność zdemaskowania na stanowisku sekretarza Hitlera sowieckiego agenta Martina Bormana.

11. Spektakularne przykłady skuteczności niemieckiego rozpoznania taktycznego przytacza B. H. Lidell – Hart w: Karmazynowe Bractwo. Generałowie Wehrmachtu o wojnie, Kraków – Międzyzdroje 2006, s. 263 – 266.

Bibliografia:

1. T. A. Kisielewski, Zabójcy. Widma wychodzą z cienia, Poznań 2006.
2. T. A. Kisielewski, Zamach. Tropem zabójców gen. Sikorskiego, Poznań 2005.
3. B. H. Lidell – Hart w: Karmazynowe Bractwo. Generałowie Wehrmachtu o wojnie, Kraków – Międzyzdroje 2006.
4. N. Palmer, Th. B. Allen, Księga Szpiegów. Encyklopedia, Warszawa 2000.
5. A. Pepłoński, Wywiad Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie 1939 – 1945, Warszawa 1995.
6. J. H. Waller, Szpiegostwo i konspiracja w latach 1939 – 1945, Warszawa 1999.