Książki, których tematem jest działalność tajnych służb – Wielkiej Brytanii lub Stanów Zjednoczonych – czyta się zwykle lekko, pochłaniając stronę po stronie, aż do zorientowania się, że nie starczyło czasu na zaparzenie drugiej kawy. Być może dlatego, że często większość książki zajmują błyskotliwe analizy i realizacje operacyjne w terenie, które zwykle kończą się sukcesem, zaś członkowie administracji któregoś z amerykańskich prezydentów zebrani w Gabinecie Owalnym mają jedynie powody do radości. Inaczej jednak jest z „Największą klęską polskiego wywiadu” autorstwa Marka Świerczka. I to z kilku powodów, o których niżej.

Operacja dezinformacyjna „Trust” w latach 1921–1927 była szeroko zakrojoną akcją wywiadu sowieckiego mającą na celu przekonanie państw Zachodu, że w Związku Sowieckim powstała organizacja monarchistyczna zmierzająca do obalenia bolszewików. Celem ekspansji sowieckich agentów stały się wywiady estoński i fiński oraz Oddział II Sztabu Generalnego Wojska Polskiego, które były naturalnym łącznikiem z Zachodem. Polski wywiad odgrywał rolę szczególną, będąc nie tylko zwykłym łącznikiem, ale też aktywnym uczestnikiem sowieckiej dezinformacji. Polscy funkcjonariusze tak bardzo wierzyli, iż mają w ręku asa, że przyczyniali się do przekazywania na Zachód fałszywek sowieckich i uwiarygodniali agenturę GPU.

Książkę podzielono na sześć poprzedzonych rozdziałów (plus wstęp i zakończenie). Jedynie pierwszy rozdział stanowi podbudowę teoretyczną, opowiadając o inspiracji jako metodzie pracy operacyjnej, wymienia jej formy i ukazuje rys historyczny ze szczególnym uwzględnieniem podobnych operacji pod koniec XIX i na początku XX wieku. Pozostałe rozdziały to już opowieść o przyczynach powstania rzekomej organizacji monarchistycznej w Rosji Sowieckiej, wodzenie za nos polskiego wywiadu i stenogramy klęski.

Uwarunkowania operacji MOCR-Trust wynikały z krytycznej sytuacji gospodarczej w Związku Radzieckim. Polityka Kremla w pierwszych trzech latach funkcjonowania państwa doprowadziła je na skraj wyniszczenia gospodarczego i zmusiła do wprowadzenia Nowej Ekonomicznej Polityki (NEP), czyli w istocie gospodarki mieszanej, ale z kluczową rolą państwa. Istotną rolę miały dogrywać służby specjalne, a w szczególności osławiona i brutalna Czeka (później przemianowana na GPU i OGPU) z sekcją kontrwywiadowczą, która w latach 1921–1922 powiększyła się do rangi wydziału (Kontrrzawiedywatielnyj Otdieł – KRO). Agenci przekonywali służby wywiadowcze innych państw, w tym białą emigrację, że Rosja Sowiecka jest słaba, chyli się ku upadkowi, a wewnątrz państwa istnieje silna opozycja, która obali bolszewicki rząd i przywróci rządy monarchistyczne. Chciano, aby państwa Zachodu nie podejmowały żadnych działań wobec bolszewików, w tym akcji militarnej. W tym samym czasie GPU/OGPU przejmowało fundusze przeznaczone dla rzekomej organizacji monarchistycznej. Pierwszym oknem na Europę był wywiad estoński, który – podobnie jak później Oddział II Sztabu Generalnego – w zamian za informacje (w większości fałszywe) stworzył sowieckim agentom możliwość podróżowania po Europie dzięki wydanym dokumentom.

Marek Świerczek – Największa klęska polskiego wywiadu. Sowiecka akcja dezinformacyjna „Trust” 1921-1927. Fronda, 2020. Stron: 548. ISBN: 9788380795273.

Z czasem zinfiltrowany Oddział II nie potrafi prowadzić rzetelnej działalności wywiadowczej na Wschód. Zadowala się łakomymi, aczkolwiek pozbawionymi jakiejkolwiek wartości „informacjami wywiadowczymi” podsuwanymi przez Sowietów. Wystarczy odbębnić sukces i brnąć w grę Kremla na złamanie karku. Trzeźwo myślący funkcjonariusze są usuwani ze stanowisk i zastępowani osobami, które nie są w stanie samodzielnie myśleć, za to można je łatwo zwerbować albo które można bezwiednie wykorzystać. Marazm nie kończy się wraz z ucieczką Eduarda Opperputa (jednego z architektów Trustu) do Finlandii i samodekonspiracją rzekomej organizacji monarchistycznej. Po wyjściu sprawy na jaw powołana zostaje komisja Bociańskiego, która ma wyjaśnić przyczyny porażki wywiadu, rozliczyć winowajców, wyciągnąć wnioski i zaproponować program naprawczy. Tak przynajmniej by wypadało. Co robi? Nic z tych rzeczy. Sprawa zostaje zamieciona pod dywan. Winnych nie ma, a bodaj jedyny skutek to zmiana charakteru pracy Referatu Wschód, który skupia się na wywiadzie obserwacyjnym. Całkowita porażka. Jej źródła Autor wymienia w ostatnim rodziale.

Strona redakcyjna książki niestety ma znaczące wady, które, krótko mówiąc, nie są przyjazne dla Czytelnika. Pierwszym zasadniczym mankamentem jest umiejscowienie przypisów na końcu każdego rozdziału. Wystarczy wspomnieć, że jeden z nich ma ponad 500 adnotacji, które wnikliwego Czytelnika zmuszają każdorazowo do przenoszenia się na koniec, aby sprawdzić, czy Autor nie ma jeszcze czegoś ciekawego do przekazania. Najbardziej frustrujące było łączenie trzech różnych wyrazów w jeden, zwykle ze słowem „Opperput” (lub zostawiono samo „put”, jak na s. 262), i stanowiło prawdziwą zmorę dla kogoś, kto chciałby bezproblemowo przebrnąć przez treść. Do tego pojawiły się takie sformułowania: „Jak w takich warunkach rtm. Niedziński mógł pisać z takim spokojem o spotkaniach w teatrach i restauracjach wyjaśnieniem może wyjaśniać konkluzja…” (ss. 156–157) czy: „dowodem na skuteczność tej taktyki był zapis w pamiętniku Reilly, w którymi współczuła Zacharczano-Szulc walczącej z poczuciem winy za przypadkową śmieć na granicy Reilly” (s. 192). Naprawdę nie wiem, o co tutaj chodzi. I jeszcze: „Po drodze mieli się we wsiach podawać się…” (s. 284). Niemało kłopotów sprawiło przebrnięcie przez zdania wielokrotnie złożone, które zajmowały cały akapit, nawet trzecią część strony. Zastosowanie mniej skomplikowanych zdań ułatwiłoby zrozumienie tekstu.

Opracowanie to jest jednak ze wszech miar godne polecenia. Po książkę powinny sięgnąć osoby interesujące się Drugą Rzeczpospolitą i działalnością polskich tajnych służb okresu dwudziestolecia międzywojennego, ze szczególnym uwzględnieniem Oddziału II Sztabu Generalnego Wojska Polskiego. Koneserów dziedziny jest to pozycja obowiązkowa, choć z pewnością nie wyczerpuje tematu, gdyż Autor nie podejmuje dogłębnej analizy rozmiaru szkód dla Warszawy i dla Zachodu spowodowanych działalnością tajnych służb wroga.

Na początku zasygnalizowałem, że „Największą klęskę…” czyta się inaczej niż opracowania zachodnie, których tematyka skupia się na działalności tajnych służb. Strona redakcyjna to tylko jeden z powodów. Nie ulega wątpliwości, że jest to historia smutna, gdyż opowiada o jednym z filarów obronności Drugiej Rzeczpospolitej. Okazało się jednak, iż – na kierunku wschodnim – nie udźwignął tego ciężaru. Wprost przeciwnie, był wodzony za nos przez agentów sowieckich, którzy owinęli sobie polskich funkcjonariuszy wokół palca. Nie dość, że wskutek ich działań w latach 1921–1927 brakowało rzetelnych informacji wywiadowczych, później – po dekonspiracji Trustu – podjęto decyzję o prowadzeniu wywiadu obserwacyjnego. Czerpanie informacji z gazet – podlegających cenzurze i zgodnych z tym, co chciał Stalin – całkowicie pozbawiło polski wywiad informacji na temat poczynań nieprzyjaciela.