Pierwsze pruskie jednostki posiadające jednolite umundurowanie pojawiły się w Polsce w 1632 roku. Był to poczet elektora pruskiego i brandenburskiego Jerzego Wilhelma Hohenzollerna, z którym przybył na elekcję króla polskiego Władysława IV Wazy. W skład pocztu wchodziło 1000 żołnierzy piechoty i 150 jeźdźców. Gwardziści ubrani byli w wamsy ciemnoniebieskiego koloru. Jednak w ciągu następnych 50 lat w szeregach pruskiej gwardii doszło do poważnego rozprzężenia. Dlatego też w 1685 roku elektor pruski wydał dekret, w którym szczegółowo określono przepisy mundurowe1. Pierwsze zgodne z nimi mundury trafiły na wyposażenie gwardii elektorskiej.
Nie zaspokoiło to jednak potrzeb rodzącego się państwa pruskiego, należało wyposażyć rosnącą armię w jednolite umundurowanie. Nowy mundur stworzono według ogólnie obowiązującego ówcześnie w Europie wzorca francuskiego. Miał już jednak pewne cechy charakterystyczne dla munduru pruskiego. Reitrock, czyli niemiecka wersja casaque2, miał jeden stały kolor – ciemnoniebieski. Pozbawiony był także wszelkich ozdób, w tym czasie dosyć powszechnie stosowanych, jak falbany i różne elementy koloru złotego3. Krój kurtki był prosty, lekko rozkloszowany, wokół otworów na guziki umieszczono lamówki w języku niemieckim określane jako Litzen. Podszewka i wyłogi w większości były czerwone lub białe. Zawinięte mankiety, zapinane były na guziki, były nieco szersze niż średnica rękawa i odstawały. Pod kurtką noszono kamizelkę z długimi rękawami barwy białej, czerwonej lub żółtej. Pod kamizelkę z kolei zakładano białą koszulę. Spodnie żołnierza miały przylegający krój i występowały w barwach takich samych jak kamizelka. Były to zaczerpnięte również z armii francuskiej culottes, w armii pruskiej występujące jako Kniehose. Pod kolanami na tasiemki sznurowane były pończochy barwy białej. Na głowie noszono czapki trójrożne, również pozbawione ozdób w postaci barwnych pióropuszy czy kit. Czapka wykonana była z czarnego materiału, a brzegi – obszyte żółtą lub białą taśmą4. Pod nią żołnierze nosili małe, białe peruki. Na nogach żołnierz miał płytkie trzewiki. Mimo pewnego uproszczenia i rezygnacji z silnego ozdabiania munduru wojskowego, w Prusach na przełomie wieku XVII i XVIII, podobnie jak w innych państwach europejskich, widoczne są wyraźne wpływy francuskie. Również w okresie fryderycjańskim wzorce francuskie odgrywały ważną rolę w wojsku.
Pewne przeobrażenia w wyglądzie munduru zaszły dopiero w drugiej połowie XVIII wieku. Rozkloszowany Reitrock zastąpiono częściowo zamkniętą i bardziej przylegającą wersją z połami spinanymi i lekko cofniętymi. Ponadto pojawił się niewielki kołnierz, a lamówki stały się grubsze i bardziej zróżnicowane. Wprowadzono też opinacze w kolorze białym i czarnym oraz różowy kolor wyłogów i lamówek.
Również czapka ulegała przeobrażeniom. Przedni róg noszony został cofnięty ku tyłowi i skrócony. To jednak był trend powszechny w całej Europie. Wprowadzona została nowa biała obwódka wokół kapelusza. Dodane zostały także różnobarwne pompony5. Poza tym nie wprowadzono większych zmian, utrzymano prosty krój kurtki i brak ozdób. Zniknęły peruki, żołnierze nosili włosy splecione w bardzo wąski warkocz, a nad uszami często pojawiały się poziome loki6. W wyposażeniu wprowadzono chlebak wojskowy, torbę prostokątną na dobytek żołnierza oraz kociołek. Chlebak wykonywano z materiału, a torba, zwana Felltornister (w dosłownym tłumaczeniu: futrzany tornister), pokryta była sierścią, najprawdopodobniej końską, co miało uchronić wnętrze przed przemoknięciem. Noszono je przez ramię na lewym biodrze. Na prawym natomiast umieszczano ładownicę z pasem naramiennym przekładanym przez fragment materiału, który kształtem przypominał współczesny naramiennik. Wykonana była ze skóry w kształcie prostopadłościanu i zapinana na klapę. Na niej umieszczano emblemat w postaci inicjałów królewskich7. Całość tworzyła Infanterie-Gepäck.
Do końca XVIII wieku nie odnotowano większych zmian w ubiorze żołnierza. Reitrock został jeszcze bardziej zamknięty, a czapka uległa kolejnemu przeobrażeniu – lekko jeszcze wystający w połowie XVIII wieku róg całkowicie zniknął i czapka z trójrożnej zmieniła się w dwurożną, a w miejscu przedniego rogu pojawiło się pionowe półkole, na którym noszony był orzeł pruski i symbol jednostki8.
Na początku XIX wieku w armii pruskiej pojawia nowa kurtka mundurowa. W używanym do tej pory Reitrocku poły cofnięto jeszcze bardziej. Po zapięciu go na wysokości pasa powstawał łuk, pod którym wyraźnie widoczna była kamizelka, skrócona, pozbawiona już długich rękawów. Przy szyi widocznie rysował się wysoki, sztywny kołnierz z lekkim rozcięciem z przodu. Przemiany dotknęły również czapkę, która uległa spłaszczeniu i z tyłu. Tam również wprowadzono półkole, przez co zaczęła przypominać pieróg. Reszta umundurowania i ekwipunku nie uległa zmianom9.
Dopiero zwycięstwo Napoleona I nad armią pruską w roku 1806 spowodowało przemiany w umundurowaniu i wyposażeniu. Już w 1808 roku w armii pruskiej pojawiła się nowa kurtka mundurowa. Jej krój i kształt nie odbiegał od stosowanego w tym czasie w armii francuskiej. Wyposażona była w dwa rzędy guzików i kończyła się na wysokości pasa. Z tyłu znajdowały się dwie krótkie poły, podobne do tych przy fraku10. Ujednolicono w tym czasie kolor kurtki na granatowy. Z kolei wyłogi i podszewka na stałe utrzymano w kolorach czerwonym lub żółtym. Pozostał także wysoki kołnierz, na którym pojawiły się patki w kształcie poziomych pasków koloru białego, które wyglądem przypominały Litzen stosowane we wcześniejszych wzorach umundurowania, natomiast od 1814 roku zbliżyły się wyglądem do późniejszych Kragenspiegel11. Ponadto na ramionach umieszczono naramienniki barwy białej lub czerwonej. Spodnie z kolei zmieniły kolor w większości na szary, stosowano jednak dalej spodnie również w barwie białej12. Na nogach żołnierze wciąż nosili trzewiki z opinaczami, które jednak skrócono i kończyły się pod kolanem. Na głowie natomiast zamiast dwurożnej czapki pojawiło się czarne czako z białymi lub żółtymi paskami. Podążając za wzorcami francuskimi, z przodu na środku czaka umieszczano orły pruskie oraz pióropusze i kity, a pod nimi od 1808 roku we wszystkich formacjach pojawiły się pierwszy raz barwy narodowe w formie kokardy13. Włosy żołnierzy stały się krótsze14.
W ekwipunku żołnierza także zaszły zasadnicze zmiany. W miejsce noszonego w XVIII i na początku XIX wieku Gepäcka od 1809 roku na użytek wojskowy wszedł tornister15 w kształcie prostopadłościanu, którego dolna i górna część były dłuższe od ścian bocznych. Zapinany był na klapę, do której troczona była pewnego rodzaju nowość w świecie wojskowym – menażka. Do połowy XIX wieku przenoszona była w ochronnym pokrowcu, który miał pełnić funkcję izolatora termicznego. W górnej części natomiast troczono koc. Dla pewniejszego utrzymywania się tornistra w połowie szelek znajdowały się dwa paski spinane za pomocą klamerki na wysokości klatki piersiowej16. Wprowadzono także pas główny, na którym noszona była ładownica. Zachowała ona swój pierwotny kształt, utrzymany został także pas naramienny, na którym była wcześniej noszona. W okresie tym pojawił się także płaszcz wojskowy barwy szarej sięgający do kolan17. Przenoszony był w formie zrolowanej, przewieszony przez ramię, a poziome pasy w szelkach tornistra miały go lepiej utrzymać podczas ruchu18.
W następnych latach zaszły kolejne zmiany w dziedzinie umundurowania. Najbardziej przełomowy był początek lat 40. W roku 1843 wprowadzona została nowa kurtka mundurowa, nazywana Waffenrock, sięgająca do połowy uda. Zapinana była na jeden rząd guzików, który kończył się na wysokości pasa. Kołnierz lekko obniżono, a zawijane mankiety zastąpiono naszytym w ich miejsce materiałem. Kolor kurtki wciąż pozostał granatowy, a wyłogów i naszywanych mankietów – czerwony19. Do kurtki noszono czarne spodnie z cienkim czerwonym paskiem wszywanym w boczny szew biegnącym przez całą ich długość. Zrezygnowano również z opinaczy, spodnie swobodnie opadały na trzewiki20. Zmianom uległo także powszechnie stosowane od 1808 roku czako. Zmniejszyła się jego wysokość, a w górnej części doszło do jego zwężenia. Jednocześnie kity skrócono, a kokardy zmniejszono. Z tyłu natomiast pojawił się nakarczek21. Ponadto w okresie tym powstały dwa nowe nakrycia głowy: niskie i skrócone czako, które w zasadzie bardziej przypominało kepi, oraz Pickelhauba. Można ją określić jako połączenie czaka i wysokiej czapki grenadierskiej. Wykonywana była z mocno utwardzonej skóry, miała dwa daszki, z tyłu i z przodu, a nad przednim znajdował się orzeł pruski w kolorze złotym lub srebrnym. Na samym szczycie natomiast umieszczony był metalowy szpikulec. Pickelhauba pełniła funkcję bojowego ochronnego nakrycia głowy. Można ją uznać za pewnego rodzaju pierwowzór hełmu22.
Drobne zmiany zaszły także w konstrukcji tornistra, który miał już dwie pary szelek. Węższe szelki zapinane były o haki w dnie tornistra, drugie natomiast, szersze, na końcach miały haki do zaczepienia o pas główny. Sama bryła tornistra została wydłużona i zwężona23.
Lata 60. XIX wieku przyniosły kolejne zmiany. W dziedzinie umundurowania zmieniły się tylko trzy elementy. Dotyczyły one Pickelhauby, butów piechura i pasa głównego. Pickelhaube zmieniła kształt z podłużnej na przypominający bardziej łupinę orzecha, a daszki uległy wydłużeniu i delikatnemu przeniesieniu do góry. Z kolei w dziedzinie obuwia wojskowego trzewiki zostały zastąpione przez buty z wysokimi cholewami, w które wpuszczano spodnie. Pojawił się także nowy rodzaj zapięcia pasa, który zapinano przy pomocy haka na jednym końcu, zaczepianego o klamrę umieszczoną w pobliżu drugiego końca pasa. Wprowadzono także na wyposażenie każdego żołnierza manierki. Wytwarzane były ze szkła, które potem umieszczano w stałym pokrowcu z czarnej skóry24.
Kolejny skok, tym razem pod względem wyposażenia, przyniosła ostatnia dekada XIX wieku. Wtedy też utrwaliły się wzory takich elementów wyposażenia jak ładownice, które zostały już przystosowane do przenoszenia naboi zespolonych. Jednocześnie zmianie uległ tornister wojskowy, który zamiast zaczepiania o pas, zaczepiano o specjalne pierścienie w górnej części ładownic. Kształt i materiał, z którego były produkowane, zmieniły manierka i menażka – oba elementy wyposażenia od lat 90. XIX wieku produkowano z aluminium. Menażka otrzymała charakterystyczny nerkowaty kształt, a manierka z obustronnie wypukłej została spłaszczona z jednej strony, a także zaopatrzona w filcowy pokrowiec zapinany na zatrzaski. Również kształt chlebaka wojskowego wprowadzonego w latach 80. ostatecznie ustalono na przypominający lekko wydłużoną literę „D”. Nowym elementem w wyposażeniu indywidualnym był wprowadzony w 1892 roku zestaw namiotowy, na który składał się specjalny palik, płachta trójkątna koloru czerwono-brązowego, linki naciągowe i pokrowiec do przenoszenia całości umieszczany pod klapą tornistra.
***
Analizując historię i rozwój niemieckiego umundurowania i wyposażenia, mimo pewnych elementów, które są charakterystyczne dla wojsk prusko-niemieckich, wydać wyraźnie, że do połowy XIX wieku trendy francuskie, królujące w całej Europie, właściwie w większości decydowały o wyglądzie munduru pruskiego. Dopiero wzrost potęgi militarnej Niemiec w drugiej połowie XIX wieku zmienił ten stan rzeczy. Rozpoczęto wprowadzenie rodzimych rozwiązań i modeli ekwipunku. W umundurowaniu natomiast wprowadzano coraz więcej elementów związanych z historią i tradycją pruską. Ze względu na to, że od jednostek strzelców-muszkieterów wywodzi się umundurowanie i wyposażenie liniowej piechoty niemieckiej, w artykule pominięto inne jednostki piechoty, takie jak szaserzy, fizylierzy i grenadierzy.
Warty zanotowania jest fakt, że wiele rozwiązań wypracowanych przez końcem XIX wieku w dziedzinie wyposażenia jak i umundurowania uległo jedynie niewielkim zmianom, aż do zakończenia II wojny światowej. W kwestiach mundurowych pierwsza dekada XX wieku przyniosła kolejny skok, kiedy pod wpływem wojny japońsko-rosyjskiej i wojny burskiej wykazana została skuteczność umundurowania wtapiającego żołnierza w teren. To zadecydowało o wprowadzeniu w niemieckiej armii nowej barwy umundurowania, czyli koloru feldgrau, zwanego także zielonym polowym. Pierwszą wyprodukowaną w takim kolorze bluzą była bluza mundurowa wzór 1025. Mimo to krojem wciąż była bliska dziewiętnastowiecznym poprzedniczkom, jedynie detalami i barwą się od nich odróżniała. Żołnierz niemiecki i w I, i w II wojnie światowej wyglądem i wyposażeniem był bardzo zbliżony do tego z XIX wieku. Wiele rozwiązań, mimo ich wątpliwej skuteczności i praktyczności, przetrwało.
Bibliografia:
Opracowania:
1. Battledresse The uniforms of the World’s Great Armie 1700 to present, London 1978.
2. Förster Gerhard, Hoch Petter, Müller Reinhold, Uniformen europäischer Armeen, Berlin 1978.
3. Lezius Martin, Das Ehrenkleid des Soldaten, Berlin 1936.
4. L’uniforme et Armes des soldats de la guerre en Dentelle, Tournai 1975.
5. L’uniforme et Armes des soldats de la guerre 1914 – 1918, Tournai 1970.
6. L’uniforme et Armes des soldats du premier Empire. Tournai 1969.
7. Martin Paul, European military uniforms: A short history, London 1986.
8. North Rene, Military uniform 1686 – 1918, London 1972.
9. Szyller Ewa, Historia ubiorów, Warszawa 1967.
10. Transfeldt Walter, Wort und Brauchtum des Soldaten, Hamburg 1959.
11. Woolley Charles, Uniforms & equipment of the Imperial Germany Army 1900 – 1918, Atglen 1999.
Przypisy
1. Uniforms of the Word: A compendium of Army, Navy, and Air Force Uniforms, 1700–1937, Poole 1980, s. 119.
2. E. Szyler, Historia ubiorów, Warszawa 1967, s. 113–114.
3. G. Förster, P. Hoch, R. Müller, Uniformen europäischer Armeen, Berlin 1978, s. 82.
4. P. Martin, European military unniforms: A short history, London 1986, s. 38.
5. L’uniforme et les Armes des Soldati de la guerre en Dentelle, Tournai 1975, s. 135.
6. P. Martin, op. cit., s. 47.
7. P. Pietsch, Die formatons Und uniformierungs – geschichte der preußischen Herres 1808–1917, Hamburg 1963, s. 117.
8. L’uniforme et les Armes des soldats de la guerre, op. cit., s. 154.
9. L’uniforme et les Armes des soldates du premier Empire, Tournai 1969, s. 120.
10. P. Pietsch, op. cit., s. 35.
11. W. Transfeldt, Wort und Brauchtum des Soldaten, Hamburg 1959, s. 111.
12. L’uniforme et les Armes des soldates du premier Empire, op. cit., s. 125.
13. W. Transfeldt, op. cit., s. 119.
14. P. Martin, op. cit., s. 47.
15. P. Pitech, op. cit., s. 107.
16. Ibidem, s. 109.
17. L’uniforme et les Armes des soldates du premier Empire, op. cit., s. 125.
18. P. Pietsch, op. cit., s. 110.
19. Ibidem, s. 24.
20. Battledresse The uniforms of the World’s Great Armie 1700 to present, London 1978, s. 166.
21. M. Lezius, Das Ehrenkleid des Soldaten, Berlin 1936, s. 333.
22. P. Pietsch, op. cit., s. 55; także M. Lizius, op. cit., s. 332.
23. P. Pietsch, op. cit., s. 108.
24. Ibidem s. 114.
25. Ch. Woolley, Uniforms & equipment of the Imperial German Army 1900–1918, Atglen 1999, s. 64; L’uniforme et les Armes des soldats de la guerre 1914–1918, Tournai 1970, s. 99.