Ród Zamoyskich jest jednym z najbardziej rozpoznawalnych polskich rodów arystokratycznych. Jego początki sięgają XIV wieku – „Roczniki, czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego” Jana Długosza wspominają o bitwie pod Płowcami 1331 roku, podczas której ciężko raniony Florian Szary otrzymuje herb Jelita i swoje zawołanie „To mniey boli”. Jednak najbardziej rozpoznawalnymi przedstawicielami rodu są Jan Zamoyski i Stanisław Kostka Zamoyski. Ukoronowaniem starań Zamoyskiego o stworzenie ogromnego majątku było utworzenie ordynacji. To właśnie on – w sposób nie zawsze zgodny z prawem – w toku szerokiej działalności politycznej i gospodarczej zgromadził ogromna fortunę i na jej bazie utworzył niepodzielny i niepozbywalny majątek dziedziczny przez ustalone w statucie linie spadkobierców1.
Powstała w 1589 roku Ordynacja Zamoyska2 nie była pierwszym tego typu majątkiem na ziemiach polskich. Za datę rzeczywistego ustanowienia tam takich własności ziemskich należy przyjąć rok 1586, kiedy bracia Mikołaj, Albert i Stanisław Radziwiłłowie zawarli umowę, na mocy której ich dobra nie miały być dzielone, sprzedawane ani też w inny sposób zbywane, ale miały przechodzić na najstarszego syna z każdej linii, a w przypadku braku męskiego potomka w którejś z nich miały zostać przyłączone do pozostałych ordynacji. Umowa trzy lata później uzyskała sankcję sejmu polskiego3.
archiwum autora
Utworzone przez Radziwiłłów ordynacje rodowe stały się wzorem dla innych tego rodzaju majątków. Z ich doświadczeń skorzystał i fundator Ordynacji Zamoyskiej, spokrewniony z nimi przez drugą żonę Krystynę4. Już w chwili powstania Ordynacja Zamoyska wyróżniała się kilkoma specyficznymi cechami. Przede wszystkim jej statut wykluczał z dziedziczenia płeć żeńską, stwierdzał bowiem, że „w pomienionych dobrach, nikt prócz mężczyzn, z linii od niego pochodzących, a w braku ich, krewni i rodowi, z tych zaś jeden tylko, według porządku i pod warunkiem niżej opisanymi, zawsze będzie dziedziczył, dobra powyższe posiadał i z nich użytkował”5. Nie we wszystkich majątkach kryteria były aż tak skrajne, przykładem są statuty kilki innych ordynacji: łańcuckiej, nieświedzkiej, radzyńskiej czy sławuckiej6.
Stanisław Kostka Zamoyski, XII ordynat na Zamościu, był bardzo dobrym gospodarzem, a co najważniejsze, można śmiało nazywać go twórcą potęgi rodowej. Miał siedmiu synów i cztery córki. Każde dziecko dostało dobra po ojcu i po matce, Zofii Zamoyskiej z Czartoryskich. W ten sposób szósty syn XII ordynata został właścicielem Włodawy i okolicznych ziem. Szósta gałąź rodu Zamoyskich z Augustem Zamoyskim na czele zamieszkała w leżącej nieopodal Różance, w pałacu, który miał bogatą przeszłość. We wspomnieniach Tomasz Zamoyski, syn Augusta Zamoyskiego, właściciela majątku Jabłoń, opisuje rodzinny Dom Różaniecki. Uległ on zniszczeniu w wyniku działań wojennych roku 1915 i jest już tylko wspomnieniem, ale pozostałość po folwarku umożliwia wyobrażenie sobie objętości zabudowań różanieckich.
Pałac Różaniecki we wspomnieniu Tomasza Zamoyskiego
Leszczyński zbudował był sobie dom […] w Susznie, dla bliskości miasteczka Włodawa. Tamże po kupnie zamieszkiwał Ludwik Pociej. W domu tym, w Susznie, jak niesie podanie przyjmował Pociej w roku 1701 Piotra Wielkiego Cesarza Rosji, który zdziwiony skromnością domu Pocieja, sam Piotr Wielki miejsce na pałac objął we wsi Różanka i nie szczędząc darów budować pałac kazał. Mury zniszczone zostały przez Szwedów. Lecz Piotr Wielki hojnością swoją doprowadził budowę pałacu do końca i w 1713 roku Pociej we wspaniałym pałacu zamieszkał. […]
Pałac zatem Różaniecki wzniesiony przez Piotra Wielkiego nad wysokim brzegiem Buga liczył swej egzystencji 202 lata. Jako budowla gmach ten był wspaniały. Odznaczał się czystością […] i stylem. A pod względem budowy był nader ciekawy, bo dwu piętrowa jego wysokość nad poziom Ziemi, odpowiadało głębokości dwupiętrowym piwnicom w ziemi. Z jednej piwnicy było przejście pod ziemią aż do Bugu.
Mury były nadzwyczaj grube, tak, jak to w owych czasach budowano. Wszystkie gzymsy, kapitale drzwiowe i okienne były z kamienia ciosowego, a niektóre główniejsze wejścia przyozdobione były czarnym marmurem, jak tego dowodziły jeszcze szczątki z dawnych lat pozostałe. Pokoje parterowe przeważnie pięknym łukiem sklepione.
Nad głównym wejściem istniał napis na tablicy marmurowej: „HOSTICA FAX DELET QUAE TU CLEMENTOR HOSTE. FUNDAMENTA DOMUS MAGNE GRANDIVE JACIS SOZS DOMINI INGENIUM SEQVITA CIVISQUE DUCISQUE. MARS CAEPIT QUAM PAX PERCIFIT ALMA DOMUS A.D. 1715. MARTIS ET ARTIS OPUS ROZEI UT BENE HOMINIS OMEN IMPLEAT AUGUSTE REGIA PACIS CRIT”. Tłumaczenie z łacińskiego na polskie przez proboszcza Pawła Sopiela brzmi jak następuje:
„Nieprzyjacielski ogień zagładza podstawy domu, które ty łaskawszy od nieprzyjaciela potężny twórco zakładasz. Losy odpowiedziały duchowi Pana, obywatela i wodza. A woyna pochłonęła co błogi pokój zawiązuje. O Zamku niech święty pokój dokona Dzieła Marsza i Sztuki w Różance (której imię szczęśliwej wróżby)”.
Pałac kryty był dachówką polewną, koloru jasno niebieskiego, której szczątki i kawałki do dziś dnia w najbliższym otoczeniu pałacu znaleźć się dają.
Od strony i na jego brzegu były wspaniałe tereny dwupiętrowe kończące się schodami które aż do Buga prowadziły. Te ostatnie były już w ruinie i restaurowane niebyły, podczas kiedy same tarasy odnowione wzmocnione i utrzymane były do ostatniech chwili.
Ojciec mój August Zamoyski po ślubie swym w Wiedniu z hrabianką Elfrydą Tyzenhaus w roku 1843im przyjechał do Różanki w Wiednia końmi i znalazł pałac Różaniecki doszczętnie spalony. Sklepione pokoje parterowe ogień zatrzymały i pozwoliły prowizorycznie zamieszkać. Ojciec mój, pałac odrestaurował wzniósł dach i na razie blachą żelazną przykrył, który przetrwał prawie do ostatnich lat. Brat mój August [Adam] Zamojski w roku 1910tym konstrukcję dachu zmienił ostawiając kształtem do pierwotnego stanu i dachówkę na formę podobny starej holenderki przykrył.
Na środkowej fasadzie pałacu od strony Buga umieszczony był herb Pocieja ogromnych rozmiarów, ze 4ry a może i więcej łokci wysoki, który w szczycie dachu przytwierdzony na żelaznej podstawie, kształt monstrancji przypominał. Herb ten był kruszcu szlachetnego, jeżeli nie ze złota, to przynajmniej grubo pozłacany, bo lśnił się i migotał w słońcu, jak ze złota, a pamiętam ten herb blisko 60 lat i nie był nigdy odnawiany.
[…] Pałac otoczony był pięknym parkiem, który schodzi aż do samego Bugu. Ogród owocowy, tak zwany francuski, założony jeszcze przez mojego Ojca przy pomocy ogrodnika Monsiauz „Meclin”. Ogród ten słynął na całą okolica wybornymi gatunkami owoców.
Dobra Włodawskie obejmowały przestrzeni z górą 30 kilkatysięczny morgów, znaczna część przestrzeni była pod lasami, które wzorowo prowadzone były.
Mój brat z największym zamiłowaniem oddał się temu zawodowi rolnemu i można śmiało powiedzieć, że po 35io letniej pracy około tej ziemi i to co ukochał – doszedł do wspaniałych rezultatów.
[…] Straszne to zmartwienie i krzyż prawdziwy dla nas wszystkich; tyle pamiątek, tyle wspomnień, tyle szczęścia i tyle błogich dni z tą prześliczna rezydencja złączone było i wszystko bezpowrotnie raz na zawsze starte – zburzone zostało!
Na podstawie wypisu z pamiętnika
Tomasza Zamoyskiego 20 listopada 1927 r.
Przypisy
1. S. Łempecki, Działalność Jana Zamoyskiego na polu szkolnictwa 1573–1605, Kraków 1921, s. 75–78; Statua Ordynacji Zamojskiej od roku 1589–1848, Warszawa 1902, s. 1–4, 12–14.
2. Statua Ordynacji Zamojskiej…, s. 1. Ordynatami Ordynacji Zamoyskiej byli kolejno: Jan Zamoyski (1589–1605), Tomasz Zamoyski (1605–1638), Jan „Sobiepan” Zamoyski (1638–1665). Pierwsi trzej ordynaci wywodzili się z tzw. Starszej Linii. Następnie następują blisko jedenastoletnie spory o dziedziczenie, w wyniku których Ordynacja przechodzi na Młodszą Linię Zamoyskich. Przedstawicielami w linii prostej a zarazem ordynatami byli kolejno: Marcin Zamoyski (1676–1689), Tomasz Józef Zamoyski (1704–1725), Michał Zdzisław Zamoyski (1725–1735), Tomasz Antoni Zamoyski (1735–1751), Klemens Jerzy Zamoyski (1760–1767), Jan Jakub Zamoyski (1767–1777), Andrzej Hieronim Zamoyski (1777–1792), Aleksander August Zamoyski (1792–1800), Stanisław Kostka Zamoyski (1800–1835), Konstanty Zamoyski (1835–1866), Tomasz Franciszek Zamoyski (1866–1889), Maurycy Tomasz Zamoyski (1892–1939), Jan Tomasz Zamoyski (1939–1946).
3. M. Kozaczka, Ordynacja Zamojska…, s. 10.
4. Ibidem, s. 10.
5. Statua Ordynacji Zamojskiej…, s. 13.
6. M. Kozaczka, Ordynacja Zamojska…, s. 10.
