Ormianie pod panowaniem tureckim
Pomiędzy XI a XVI wiekiem terytorium dzisiejszej Armenii i Królestwa Małej Armenii, leżącej miedzy Tarsem a Sisem, zostały podbite przez Turków. W Imperium Osmańskim – zgodnie z muzułmańskim systemem dhimmi – niemuzułmańscy jego mieszkańcy, tacy jak Ormianie, mieli ograniczone prawo do kultu religijnego i byli w istocie traktowani jako obywatele drugiej kategorii. Niewierni nie mogli zakładać spraw w sądach przeciw muzułmanom; zakazano im także noszenia broni, jazdy konno, a ich domy nie mogły być wyższe niż domy muzułmańskich sąsiadów. Za naruszenie wymienionych obostrzeń groziła kara grzywny lub więzienia.
Począwszy od połowy XIX wieku trzy główne mocarstwa europejskie: Wielkiej Brytania, Francja i Rosja zaczęły naciskać na Turcję w celu ustanowienia równych praw wobec wszystkich obywateli zamieszkujących Imperium Osmańskie. Od 1839 roku poprzez uchwalenie konstytucji w 1876 roku rządy tureckie realizowały szereg reform, znanych pod nazwą Tanzymat (reorganizacja), w celu poprawy kondycji państwa. W 1856 roku wydano specjalny edykt Hatt-i Humayan, który zakładał równość wszystkich religii. Jak się miało później okazać, wszystkie edykty i prawa wydane między 1839 a 1876 rokiem były zapisane na papierze, ale nieprzestrzegane w praktyce.
Ormianie, inspirowani ideami oświecenia oraz hasłami powszechnej równości i praw obywatelskich, w latach 60. i 70. XIX wieku zaczęli domagać się od rządu tureckiego lepszego traktowania. W zachodniej Armenii, gdzie zamieszkiwało najwięcej Ormian, rozpoczęto masowo zbierać głosy pod petycjami do rządu celem usunięcia problemów w relacjach z rdzennymi Turkami. Grabieże, morderstwa, nieprawidłowości podczas pobierania podatków, przestępstwa popełniane przez urzędników państwowych i odmowy przyjęcia chrześcijan jako świadków w procesach były największą bolączką Ormian. Rzecz jasna rząd, pod wpływem pomruków niezadowolenia ze strony mocarstw europejskich, zobowiązał się do ukarania winnych i wyrównania krzywd.
Ormianie powieszeni w Konstantynopolu
Wygrana przez Rosję X wojna z Turcją w latach 1877–1878 spowodowała, że Ormianie zamieszkujący tereny Turcji zaczęli postrzegać w Imperium Rosyjskim gwaranta swojego bezpieczeństwa. Ormiański patriarcha Konstantynopola Nerses II zbliżył się do rosyjskich negocjatorów w trakcie negocjacji pokojowych z Turkami w San Stefano i przekonał ich, aby dodać klauzulę, tzw. artykuł 16, który przewidywał, że rosyjskie siły okupacyjne w Armenii wycofają się dopiero wtedy, gdy państwo Osmańskie w pełni wdroży na tym terenie reformy. Wielka Brytania, będąca w konflikcie interesów z Rosją i Turcją, domagała się zwołania konferencji pokojowej – i tak 13 czerwca 1878 roku rozpoczął się Kongres Berliński. Ormianie, jako strona zainteresowana obradami, również weszła w jego skład, podkreślając, że szuka autonomii w ramach Imperium Osmańskiego, a nie niezależności. Artykuł 61 traktatu zawierał wzmiankę na temat autonomii Ormian, ale wykreślono z niego artykuł 16 z traktatu z San Stefano. Zamiast tego rząd turecki gwarantował, że będzie informować mocarstwa o postępach we wdrażaniu reform na terenach zamieszkałych przez Ormian.
Masakra Hamidian
W roku 1876 rządy w Imperium Osmańskim objął sułtan Abdul Hamid II. Od czasu podpisaniu traktatu w Berlinie Hamid II negował fakt, że Ormianie są liczną mniejszością w kraju, a doniesieniach o gwałtach i złym traktowaniu Ormian uznawał za przesadzone lub nieprawdziwe. Z inicjatywy Hamida II od 1890 roku zaczęto tworzyć paramilitarne formacje kurdyjskie celem pacyfikacji mniejszości ormiańskiej w kraju. Oprócz fizycznej eliminacji Ormian rząd Hamida II zwiększył podatki jakie mieli płacić, nic więc dziwnego, że w gęsto zaludnionych przez Ormian miastach, takich jak Sasun i Zeitun, doszło w latach 1894–1896 do buntów.
Te zaś nie uszły uwadze opinii międzynarodowej, która wywierała presję na rząd Hamida II i – w związku z zainteresowaniem się po raz kolejny losem Ormian przez rządy mocarstw europejskich – zmusiła go do ogłoszenia w październiku 1895 roku pakietu reform zwanych potocznie Hamidiye, rzecz jasna nigdy później w praktyce nie realizowanych. W tym samym czasie prawie dwa tysiące Ormian demonstrowało w Konstantynopolu na wiecu w sprawie poprawy losów mniejszości ormiańskiej na terenie kraju. Policja turecka krwawo rozprawiła się z uczestnikami manifestacji, a w niedługim czasie doszło do lokalnych masakr w prowincjach Bitlis, Diyarbakir, Erzerum, Harput, Sivas, Trabzon i Wan. Szacuje się, że w ciągu kilku miesięcy życie straciło ponad sto tysięcy Ormian1, a zdarzenie to nazywane jest dziś masakrą Hamidian.
Hamid II, mimo że nie był bezpośrednio zaangażowany w pacyfikację, a jedynie przychylnie patrzył na tego typu akcje, zyskał w Europie miano „krwawego sułtana” i „zabójcy doskonałego”. 26 sierpnia 1896 roku dwudziestu ośmiu uzbrojonych w pistolety i granaty członków Ormiańskiej Federacji Rewolucyjnej Dashnaktsutyun2 opanowało bank Osmański w Konstantynopolu, którego personel w dużej mierze stanowili bankowcy z Wielkiej Brytanii i Francji. Atak terrorystyczny na bank był rodzajem sprzeciwu wobec bezkarności Hamida II. Akcja terrorystyczna trwała czternaście godzin, śmierć poniosło dziesięciu członków Dashnaktsutyun i żołnierzy tureckich. Rząd turecki groził pogromem Ormian mieszkających w Konstantynopolu, jednak dzięki interwencji części europejskich dyplomatów udało się przekonać policję i władze, aby pozostałym członkom Dashnaktsutyun zapewnić bezpieczną ewakuację do Francji. Incydent ten przyniósł kolejne dowody sympatii dla Ormian w Europie, był chwalony przez europejskich i amerykańskich dziennikarzy, którzy nagłaśniali obłudny stosunek Hamida II do Ormian.
Ormianie w trakcie deportacji
Rewolucja Młodych Turków3
24 lipca 1908 roku w Salonikach doszło do zamachu stanu przygotowanego przez oficerów armii tureckiej zrzeszonych w ruchu Młodych Turków, którego głównym celem było odsunięcie Abdula Hamida II od władzy i przywrócenie monarchii konstytucyjnej. Oficerowie z ruchu Młodych Turków chcieli reformy administracji w Imperium Osmańskim, czyli zmodernizowania jej do standardów europejskich. Ruch antyhamidowy był koalicją składającą się z dwóch odrębnych grup: świeckich liberałów (konstytucjonalistów) i nacjonalistów. Rzecz jasna, skrzydło liberalne było bardziej demokratyczne i akceptowało Ormian z ich religią i odrębnością kulturową, podczas gdy odłam nacjonalistyczny był nietolerancyjny w kwestiach związanych z Ormianami i ich częstymi apelami o europejską pomoc. Na sześć lat przed powstaniem antyhamidowym, w 1902 roku podczas paryskiego kongresu Młodych Turków, szefowie liberalnego skrzydła, Sabahheddin Bey i Ahmed Riza, częściowo przekonali nacjonalistów, by włączyli do swoich celów zapewnienie pewnych praw dla wszystkich mniejszości w Imperium.
Wśród licznych frakcji Młodych Turków była także partia polityczna – Komitet Unii i Postępu (CUP)4. Pierwotnie tajne stowarzyszenie składało się tylko z oficerów, z siedzibą w Salonikach. Dzięki pracy CUP w kręgach wojskowych idee Młodych Turków rozprzestrzeniały się na cały kraj. Do zamachu stanu doprowadziły oddziały trzeciej armii II Korpusu z Salonik, które wyraziły publicznie sprzeciw wobec władzy sułtana Hamida II, zagroziły marszem na stolicę i, w razie niespełnienia postulatów, obaleniem władcy siłą. Hamid II na fali niezadowolenia społecznego ustąpił. W tym momencie mniejszości narodowe, takie jak Arabowie, Bułgarzy, Grecy i Ormianie, cieszyły się z jego detronizacji i miały nadzieję na poprawę swoich losów pod panowaniem nowej władzy Młodych Turków.
Masakra w prowincji Adana
Do zamieszek w Adanie doszło 13 kwietnia 1909 roku. Były wynikiem niezadowolenia konserwatywnych wojskowych i studentów teologii islamskiej chcących powrotu obalonego sułtana Hamida II i wprowadzenia w kraju szariatu. W trakcie zamieszek w Adanie członkowie partii CUP starali się łagodzić spór między władzą a demonstrantami. Niestety w wyniku interwencji wojska w celu stłumienia rewolty antyrządowej śmierć poniosło… ponad 15 tysięcy Ormian, którzy stali się kozłem ofiarnym. Z jednej strony wojsko i konserwatyści mogli grabić majątek ormiański, a z drugiej pozbyto się mniejszości etnicznej nawołującej do modernizacji kraju w europejskim stylu.
Ormiańscy uciekinierzy w Syrii
I wojna światowa
2 listopada 1914 roku Imperium Osmańskie przystąpiło do I wojny światowej jako kolejne państwo centralne. Turcja, stając po stronie II Rzeszy i Austro-Węgier, miała na celu odbicie ziem utraconych w wyniku przegranej wojny z Rosją z lat 1878–1879 i wyrwanie Persji z rąk brytyjskich. Przy okazji rząd turecki zwrócił się do mniejszości ormiańskiej o pomoc w przekonaniu rosyjskich Ormian do wszczynania buntów przeciwko władzy carskiej, by wojsko tureckie mogło wygrać wojnę na froncie kaukaskim. Już latem 1914 roku armia rosyjska wcieliła ochotników ormiańskich i wysłała ich na front wschodni. Po stronie tureckiej doszło do zaciągu ochotników ormiańskich w liczbie ponad dwudziestu tysięcy i również były to formacje frontowe.
Bank Osmański
W dniu 24 grudnia 1914 minister wojny Enver Pasza opracował plan okrążenia i zniszczenia armii rosyjskiej na Kaukazie pod Sarıkamış. Niestety dla Envera Paszy siły jego zostały prawie całkowicie zniszczone pod Sarıkamış przez wojska generała Nikołaja Nikołajewicza Judenicza. Po klęsce pod Sarıkamış Enver Pasza wrócił do Konstantynopola i publicznie ogłosił, że za klęskę odpowiadają w dużej mierze Ormianie, a nie jego nieudolne dowodzenie. Na fali niezadowolenia publicznego 25 lutego 1915 roku Pasza ogłosił, że dotychczas zmobilizowane jednostki ormiańskie zostaną zreorganizowane i przydzielone do prac ogólnowojskowych i pozbawione broni. Enver Pasza decyzję tę ogłosił na podstawie wymyślonych przez siebie obaw, że ormiańskie jednostki będą współpracować z Rosjanami. Aram Andonian, ormiański historyk, który jako pierwszy opisał w języku angielskim masakrę Ormian w czasie I wojny światowej, napisał, że zmiana przeznaczenia jednostek ormiańskich z frontowych na pomocnicze i oskarżenia ministra wojny o rzekome sprzyjanie Rosjanom w walce były bezpośrednią przyczyną masakry Ormian5.
Henry Morgenthau
Następstwa wydarzenia w mieście Wan
19 kwietnia 1915 roku w zamieszkałym w przeważającej większości przez Ormian górskim mieście Wan, położonym we wschodniej Turcji w pobliżu wschodniego brzegu jeziora Wan, gubernator prowincji Jevdet Bey6 zażądał natychmiastowego dostarczenia czterech tysięcy poborowych. Zamyślał bowiem usunięcie z miasta zdolnych do walki Ormian, by pozostała tylko bezbronna ludność, którą można by łatwo eksterminować. Jevdet Bey już wcześniej wydawał rozkazy mordowania Ormian zamieszkałych w granicach jego obszaru administracyjnego pod pozorem szukania nielegalnej broni. Ormianie zamieszkujący miasto Wan zaproponowali oddanie pięciuset mężczyzn i zapłacenie sporej sumy pieniędzy za resztę, która nie stawiła się do poboru. Jevdet Bey ewidentnie dążył do rozlewu krwi i oskarżył Ormian o bunt, który należało zniszczyć za wszelką cenę. Zapowiedział też, że jeżeli ktokolwiek odda strzały do służb porządkowych lub wojska, zabici zostaną wszyscy chrześcijanie, mężczyźni, kobiety, a nawet dzieci. 20 kwietnia w mieście doszło do incydentu, gdy żołnierze tureccy zaczepiali pewną kobietę, w której obronie stanęło dwóch Ormian. Mężczyzn tych zabito na miejscu. W mieście na barykadach stanęło półtora tysiąca Ormian, którzy odpierali ataki wojska tureckiego do czasu przybycia odsieczy rosyjskich wojsk Judenicza.
Wtargnięcie do miasta wojsk rosyjskich i wspólna ich walka przeciwko Turkom skłoniła tych ostatnich do jeszcze radykalniejszych kroków.
Mehmet Talat Pasza
24 kwietnia 1915 roku Minister Spraw Wewnętrznych Talat Pasza nakazał aresztowanie wszystkich przedstawicieli ormiańskich partii w Konstantynopolu oraz ponad 250 intelektualistów i liderów mniejszości ormiańskiej, których następnie na rozkaz Mehmeda Talata przeniesiono w okolice Ankary i w większości zabito. Władze tureckie rozpoczęły kampanię propagandową, przedstawiając Ormian żyjących w Imperium Osmańskim jako zagrożenie dla bezpieczeństwa kraju i współpracowników Rosjan. Na domiar złego dla Ormian dzień później siły aliantów wylądowały pod Gallipoli, co jeszcze spotęgowało reakcję niechęci Turków wobec nich i radykalizację podjętych działań.
Eitan Belkind, członek żydowskiej komórki wywiadu Nili, współdziałającej z Brytyjczykami w Palestynie przeciwko Turkom, przeniknął do armii tureckiej jako urzędnik i zeznał po wojnie, że był świadkiem spalenia żywcem prawie pięciu tysięcy Ormian. Porucznik armii tureckiej Hasan Maruf zeznał, że ludność ormiańską w okolicach wsi Mush, Bitlis, Mus i Sassoun zebrano w jedno miejsce i również spalono. W Trabzonie, Oscar S. Heizer, amerykański konsul, raportował, że wiele dzieci ormiańskich załadowano na łodzie, wypłynięto z nimi w morze, a następnie wyrzucono za burtę. Włoski konsul w Trabzonie Giacomo Gorrini pisał o tym, że widział tysiące niewinnych kobiet i dzieci umieszczonych na łodziach, które następnie zatopiono na Morzu Czarnym. Amerykański chargé d’affaires w Konstantynopolu Philip Hoffman relacjonował, że widział załadunek Ormian na łodzie, które wypłynęły z Zor do Ana, a następnie wróciły tylko z 40% pasażerów. Oprócz mordowania Ormian w okołotrabzońskich w wodach Morza Czarnego, niektórzy tureccy lekarze wstrzykiwali ormiańskim dzieciom morfinę w śmiertelnych dawkach. Znane są nawet wypadki trucia gazem.
NY Times z 15 XII 1915
24 maja 1915 Ententa ostrzegła Imperium Osmańskie, że w świetle nowych zbrodni przeciwko ludzkości rządy sojusznicze publicznie składają oświadczenie, iż po zakończonej wojnie rząd turecki i wszyscy odpowiedzialni za masakrę Ormian poniosą odpowiedzialność. Mimo tego oświadczenia najgorsze miało dopiero nadejść…
Deportacje, marsze śmierci, obozy
W maju 1915 roku Mehmed Talat Pasza i wielki wezyr Said Pasza Halim wraz z rządem uznali, że najlepszym sposobem pozbycia się Ormian z terenów przyfrontowych i innych rejonów kraju będzie zalegalizowana deportacja i koncentracja. Decyzja ta była podyktowana wydarzeniami w mieście Wan oraz faktem zaistnienia masakr ludności ormiańskiej na terenie całego kraju – tak jakby za mordowanie Ormian odpowiedzialni byli Ormianie.
Morgenthau: telegram w sprawie eksterminacji Ormian
W dniu 29 maja 1915 roku Komitet Centralny CUP wydał ustawę o deportacjach Ormian (ustawa Tehjir). W myśl tej ustawy porzucone mienie ormiańskie przechodziło na własność rządu. Tylko nieliczne głosy w Turcji negatywnie odebrały nową ustawę, w tym liberalny przedstawiciel Młodych Turków Ahmed Riza, który protestował mówiąc: „Jest to niezgodne z prawem, by Ormianie musieli zostawiać swoje dobra, zrezygnować z swoich własności dobrowolnie, obowiązkowo usuwać ich z miejsca zamieszkania i zsyłać. Jeśli mamy funkcjonować w zgodzie z systemem konstytucyjnym, nie możemy tego zrobić. To jest okropne. Chwytasz mnie za rękę, wyciągasz mnie z mojej wioski, a następnie sprzedajesz moje rzeczy i dom, takie coś nigdy nie może być dozwolone. Ani sumienie, ani tureckie prawo nie może na to pozwalać”. W dniu 13 września 1915 roku Parlament uchwalił prawo deportacyjne Ormian oraz tymczasowe prawo wywłaszczenia i konfiskaty, w myśl którego wszystkie nieruchomości, w tym grunty, inwentarz żywy i domy należące do Ormian miały być skonfiskowane przez władze.
W związku z uchwaleniem ustawy o deportacjach, większość państw Ententy oraz USA wyraziły sprzeciw i oburzenie, przy biernej postawie sojuszników Turcji, to jest II Rzeszy i Austro-Węgier.
New York Times prawie codziennie donosił o masowym mordowaniu Ormian, opisując proces jako systematyczny i zorganizowany przez rząd. Theodore Roosevelt nazwał wysiedlenia i mordy największą zbrodnią wojny.
Ruiny Adany, czerwiec 1909
Większość Ormian była deportowana do miasta Deir ez-Zor i jego okolic, położonych na pustyni syryjskiej. Sporo dowodów sugeruje, że rząd turecki nie udostępnił do przeprowadzenia deportacji setek tysięcy ludzi żadnych urządzeń sanitarnych, wody, żywności i medykamentów oraz nie zapewnił minimum egzystencji już po przybyciu deportowanych na miejsce. W sierpniu 1915 roku New York Times pisał, że drogi wzdłuż Eufratu są zasłane trupami wygnańców, a ci którzy przeżyją, będą skazani na pewną śmierć. I dalej, że jest to plan eksterminacji całej populacji Ormian. Wojska tureckie, które eskortowały Ormian do miejsc przesiedlenia, nie tylko pozwalały okolicznym mieszkańcom na rabunek i zabijanie Ormian, ale także same brały w tym udział. Rzecz jasna Ormianie, pozbawieni jedzenia i wody, w morderczym marszu przez pustynię, przy prażącym słońcu, umierali masowo.
Sułtan Hamid II, karykatura
Niemiecki generał Friedrich Freiherr Kreß von Kressenstein zauważył, że turecka polityka głodu jest oczywistym dowodem na chęć zniszczenia Ormian. Niemieccy inżynierowie i budowniczowie linii kolejowej niedaleko Bagdadu byli świadkami stłaczania ofiar do bydlęcych wagonów. Franz Gunther, przedstawiciel Deutsche Banku współfinansującego budowę linii kolejowych, przesłał zdjęcia do zarządu i wyraził frustrację koniecznością zachowania milczenia wśród „zwierzęcego okrucieństwa”. Generał major Otto von Lossow, attaché wojskowy w Imperium Osmańskim, mówił na konferencji zorganizowanej w Batumi w 1918 roku: „Turcy przystąpili do zagłady Ormian w sumie na Zakaukaziu. Ale celem tureckiej polityki, jak już to potwierdził rząd jest eksterminacja wszystkich Ormian. Talat chce zniszczyć wszystkich Ormian, nie tylko w Turcji, ale również poza Turcją. Na podstawie wszystkich raportów i wiadomości, jakie znam, nie może być żadnej wątpliwości, że Turcy chcą systematycznie dokonać eksterminacji kilkuset tysięcy Ormian, którzy pozostali przy życiu aż do teraz”.
Szczątki ofiar w Erzinjanie
Oprócz masowych morderstw, nieludzkiego traktowania i wysiedleń Turcy stworzyli ponad dwadzieścia obozów koncentracyjnych i przesiedleńczych, nad którymi pieczę sprawował Şükrü Kaya, prawa ręka Talat Paszy. Większość z tych obozów powstała na terenie dzisiejszych granic Turcji z Syrią i Irakiem. Niektóre obozy, jak Azaz, Katma i Radjo, były obozami tymczasowymi, które stały się masowymi grobami tysięcy Ormian i zostały opuszczone do końca 1915 roku. Natomiast obozy w Dipsi, Del-El, Lale, Ra’s al-’Ain i Tefridje zbudowano specjalnie dla tych, których długość życia szacowana była na kilka dni. Poczynania tureckich oddziałów eskortujących i mordujących Ormian można porównać do hitlerowskich Einsatzgruppen na wschodzie Europy.
Enver Pasza
Mimo że USA nie były w owym czasie zaangażowane w światowy konflikt, los Ormian nie był im obojętny. To właśnie w USA powstał komitet na rzecz pomocy ludziom na Bliskim Wschodzie, którego głównym zadaniem była pomoc Ormianom. Henry Morgenthau odegrał kluczową rolę w jego staraniach o wsparcie finansowe na rzecz niesienia im pomocy. Szacuje się, że komitet wspomógł ponad 130 tysięcy ormiańskich uchodźców z Bejrutu, Damaszku, Erewania, Jerozolimy, Konstantynopola i Tyflisu.
Do dziś nie jest dokładnie znana liczba Ormian zabitych w trakcie I wojny światowej. Encyklopedia Britannica szacuje na postawie badań Arnolda J. Toynbeego, oficera wywiadu brytyjskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych, że 6007 tysięcy Ormian „padło lub zostało zamordowanych w czasie deportacji” w latach 1915–1916.
Zabici Ormianie w Aleppo
Z ponad dwóch milionów Ormian, którzy zamieszkiwali Imperium Osmańskie w 1912 roku, ledwie 7 procent żyło nadal w jego granicach w roku 1922.
Międzynarodowy proces i zemsta
W dniu 30 października 1918 roku w porcie Moudros na greckiej wyspie Lemnos dowódca marynarki wojennej Turcji Rauf Bey i brytyjski admirał Arthur Somerset-Calthorpe Gough podpisali na pokładzie HMS Agamemnon zawieszenie broni pomiędzy Imperium Osmańskim a aliantami. W styczniu 1919 roku, w trakcie konferencji pokojowej w Paryżu, ustanowiono komisję ds. sankcji i odpowiedzialności, której przewodniczącym został sekretarz stanu USA Robert Lansing. Na podstawie prac komisji sporządzono wiele tomów akt mówiących o działaniach rządu i Imperium Osmańskiego w trakcie wojny oraz ich stosunku do mniejszości Ormiańskiej. Sułtana Mehmeda VI i Damata Adila Ferita Paszę wezwano przed sąd. Zawarty w sierpniu 1920 roku traktat z Sèvres miał na celu między innymi ustalenie osób odpowiedzialnych za „barbarzyńskie metody walki i nielegalne w stosunku do praw i zwyczajów wojennych oraz zasad metody postępowania z ludnością cywilną”. Oprócz tego wymagał od Imperium Osmańskiego wydania winnych zbrodni popełnianych po 1 sierpnia 1914 roku. Przez trzy lata na Malcie przebywało 145 polityków, generałów i intelektualistów tureckich podejrzewanych o popełnienie zbrodni na Ormianach w czasie wojny. W czasie ich pobytu na Malcie alianckie komisje przeszukiwały archiwa w Konstantynopolu, Londynie, Paryżu i Waszyngtonie w celu zbadania ich działań w czasie wojny. Niestety dla wymiaru sprawiedliwości, sąd aliancki nie wydał żadnego wyroku, a oskarżonych zwolniono8.
Sprawiedliwość w swoje ręce wzięła za to Dashnaktsutyun. Jeden z jej członków, Soghomon Tehlirian, zamordował 15 marca 1921 roku w Berlinie na oczach wielu ludzi Talata Paszę, który był odpowiedzialny za masakrę Ormian. To zabójstwo było tylko jednym z epizodów operacji Nemezis, która miała na celu likwidację polityków tureckich odpowiedzialnych za masowe mordy i wysiedlenia Ormian. Razem z Talatem Paszą w ciągu jednego roku zginęło z rąk Dashnaktsutyunu jeszcze ośmiu ważnych polityków tureckich.
Historia Ormian zamieszkujących terytorium Imperium Osmańskiego była krwawa i do dziś rząd w Ankarze nie przyznaje się jednoznacznie, że wydarzenia z 1915 roku były ludobójstwem, ale na całe szczęście podjęto w ostatnich latach pewne kroki dyplomatyczne w kierunku ocieplenia stosunków między Turcją a Armenią; być może to dobry prognostyk dla dwóch sąsiednich narodów. Pamięć o tym, co się przytrafiło Ormianom z rąk tureckich, powinna była być nauczką dla kolejnych pokoleń. Ale tak się niestety nie stało i w następnych latach doszło jeszcze do wielu ludobójstw, takich jak Holocaust, rzeź wołyńska, konflikt w Ruandzie, masakra w Srebrenicy, tragedia w Darfurze i wiele, wiele innych…
Przypisy
1. Niektóre źródła podają nawet liczbę trzystu tysięcy zabitych.
2. Pełna nazwa to Hay Heghapokhakan Dashnaktsutyun.
3. Tur. Jön Türkler, w literaturze polskiej częściej spotyka się Młodoturcy.
4. Tur. İttihat ve Terakki Cemiyeti, w literaturze polskiej występuje także pod nazwą Komitet Jedności i Postępu.
5. The Memoirs of Naim Bey: Turkish Official Documents Relating to the Deportation and the Massacres of Armenians, znany także pod nazwą „Telegramy Talat Paszy”
6. Według nowego języka tureckiego imię gubernatora zapisuje się Cevdet Bey
7. Do tej liczby należy jeszcze dodać ofiary tureckiej okupacji Armenii po zajęciu jej w 1918 roku w wyniku wycofania się Rosji sowieckiej z wojny.
8. Min. z powodu szantażu, że Brytyjczycy znajdujący się na terenie Imperium Osmańskiego mogą zostać zabici.
Bibliografia:
1) Yeghiayan, Vartkes, The Case of Soghomon Tehlirian. Center for Armenian Remembrance 2006. ISBN 0977715310.
2) http://www.armenian-genocide.org z dnia 25.05.2010
3) David Gaunt, Massacres, resistance, protectors: Muslim-Christian relations in Eastern Anatolia During World War I. Gorgias Press LLC 2006. ISBN 1-59333-301-3
4) http://net.lib.byu.edu/~rdh7/wwi/comment/morgenthau/Morgen27.htm z dnia 25.05.2010
5) Grzegorz Kucharczyk, Pierwszy holocaust XX wieku. Warszawa 2004
6) Jan Reychman, Historia Turcji. Ossolineum, Wrocław 1973
Biblioteka Kongresu USA:
7) http://thomas.loc.gov/cgi-bin/cpquery/T?&report=hr933&dbname=106& z dnia 25.05.2010
8) http://thomas.loc.gov/cgi-bin/query/z?c109:H.RES.316: z dnia 25.05.2010
