Polityka kolonialna prowadzona przez europejskie mocarstwa nie ominęła obszarów Azji Środkowej. Choć mentalnie tkwiły głęboko w średniowieczu, stanowiły łakomy kąsek dla lokalnych potęg szukających nowych ziem. Państwa takie jak Persja czy Turcja nie brały bezpośredniego udziału w opanowywaniu stepów Azji Centralnej. Głównymi graczami prowadzącymi zmagania były Rosja od północy oraz Anglia sprawująca zwierzchnią władzę nad Indiami i Afganistanem. Jak jednak doszło do trwałego związku gospodarczego ośrodków takich jak Buchara z caratem, a później władzą bolszewicką? Nie ma na to pytanie jednoznacznej odpowiedzi, lecz warto bliżej poznać sytuację stepu w czasach kolonializmu.
Proces handlowego uzależnienia Buchary od Rosji
Rozpad Złotej Ordy w XVI wieku oznaczał nowe otwarcie na dawnych ziemiach potężnego chanatu. Do głosu szybko doszły pomniejsze plemiona dążące do posiadania niepodległego państwa. W końcu niedaleko od Moskwy powstał niezależny chanat ze stolicą w Kazaniu, lecz dzięki rozmyślnej polityce Iwana IV Groźnego doszło do międzynarodowej izolacji chanatów astrachańskiego i kazańskiego. Bez pomocy ze strony muzułmańskiej Turcji stały się łatwym łupem dla wojsk carskich1. W tej chwili południowe granice imperium rosyjskiego bezpośrednio sięgnęły azjatyckich stepów. Bezpośrednia bliskość Chiwy i Buchary sprawiła, iż gospodarcza infiltracja tego obszaru przez rosyjskie karawany nie napotykała niemal żadnego oporu.
Używane handlarzy w roli szpiegów i informatorów znane było już od czasów podboju Czyngis Chana. Podobną politykę stosowały władze carskie, zdobywając szczegółowe informacje dotyczące stosunków wewnętrznych i napięć, jakie często wstrząsały państewkami stepowymi.
Głównym kontrahentem Rosji była Buchara. Z powodu strategicznego położenia na skrzyżowaniu szlaków handlowych wiodących do Turcji i Persji opanowanie miasta miało kluczowe znaczenie dla dalszej ekspansji gospodarczej w Azji. Do najważniejszych towarów wywożonych z caratu należał wosk pszczeli. Stale powiększający się eksport był na tyle opłacalny, że cierpieć zaczął rynek wewnętrzny, dlatego w 1588 roku rząd wydał rozporządzenie, na mocy którego aby legalnie obracać woskiem, należało zdobyć odpowiednie zezwolenie2. Rosyjscy eksporterzy opracowali za to ciekawą metodę ominięcia ceł na broń – swoje wyroby zgłaszali jako dary dla wpływowych osób na dworze chanów. Prezenty były zwolnione z opłat wywozowych, jednak nikt nie kontrolował, co działo się dalej z rzekomymi podarkami.
Moc produkcyjna Buchary była znikoma, jeśli porównać ją z ekonomiczną siłą siedemnastowiecznej Rosji. Wyniszczone rolnictwo i brak specjalistycznych ośrodków produkcji sprawiało, że chanom bardziej zależało na podtrzymywaniu dobrych relacji z caratem. Głównymi towarami oferowanymi przez Bucharę w owym czasie były tkaniny bawełniane i jedwab. Pierwszy materiał dostarczany był również przez Turcję i Iran, dlatego w tej dziedzinie konkurencja była wyjątkowo silna. Chiny, choć mocno osłabione, nadal znane były na świecie z produkcji najlepszych, ekskluzywnych jedwabiów. Początkowo rosyjscy władcy liczyli na opanowanie tych ważnych centrów produkcyjnych. Przesądzającym dla rosyjskiej ekspansji na wschód momentem były toczone w XIX wieku wojny opiumowe. W wyniku kończącego walki traktatu pokojowego w Nankinie z 1842 roku doszło do otwarcia pięciu portów3 (Kanton, Szanghaj, Amoj, Fuzhou i Ningbo) dla brytyjskich okrętów handlowych. Silny związek Chin z Anglią stanowił zagrożenie dla regularnego dopływu ekskluzywnych tkanin do Rosji. W tej sytuacji Buchara zyskała status niemal jedynego dostawcy.
Infrastruktura handlowa Buchary
Miasto od średniowiecza czerpało profity ze strategicznego położenia na szlakach komunikacyjnych i handlowych. Rozbudowane bazary wydatnie przyczyniały się do rozwoju inicjatyw kupieckich wśród mieszkańców miasta. Obecnie najpiękniejszym przykładem bucharskiej architektury użytkowej jest Toki Zargaron wraz ze wspaniałymi kopułami zdobiącymi dach pasażu. Nie wszyscy kupcy byli jednak zainteresowani handlem w mieście. Dla licznych karawan Buchara był jedynie kolejnym przystankiem na drodze z jednego końca szlaku na drugi. Tacy kupcy chętnie korzystali z rozwiniętego systemu karawanserajów czyli punktów postojowych dla przejeżdżających karawan. Bez tego rodzaju hoteli podróże przez pustynie i stepy byłyby niemal niemożliwe.
Profity z handlu nie były jednak pospolicie przejadane przez dwór chana. Zyski z tranzytu inwestowano w rozwijanie sieci dróg i modernizację istniejącej infrastruktury handlowej.
Przemiany struktury handlu w XVIII wieku
Wiek XVIII przyniósł znaczące zmiany w strukturze gospodarczych powiązań Rosji i Buchary. Chanat zaczął intensywnie rozwijać produkcję pięknych dywanów, które w późniejszym okresie będą skutecznie rywalizować o miano najlepszych z wyrobami perskimi. Nadal dużą rolę w eksporcie odgrywały suszone owoce i bawełniane tkaniny. Miejscy handlarze podejmowali próby nawiązania relacji z Indiami i Chinami dla zdobycia przywileju tranzytu herbaty do Persji. Mogło to w przyszłości stanowić niebezpieczne dla caratu połączenie gospodarcze Buchary z ziemiami będącymi pod protektoratem Wielkiej Brytanii.
Rosjanie ze swej strony nadal utrzymywali wysokie cła wywozowe na broń i pancerze do tej pory używane przez środkowoazjatyckich żołnierzy. W tym samym czasie niezwykle niebezpieczne dla wpływów rosyjskich były wyprawy podejmowane przez brytyjskich podróżników, kupców i dyplomatów. Emisariusze dodatkowo podsycali atmosferę ksenofobii, nawołując do panturkizmu4 w obliczu wojny krymskiej.
Dynamiczny rozwój stosunków handlowych między Bucharą a Rosją został zahamowany na początku XIX wieku. Nic jednak nie zapowiadało problemów, jakie miały nastać zimą 1810 roku.
Kryzys 1810 roku
Rok 1810 był dla emiratu Buchary momentem, w którym gospodarka, i tak słaba, zaczęła chylić się ku upadkowi. Wyjątkowo sroga zima sprawiła, że zboża przeznaczone na cele konsumpcyjne wymarzły, co znacznie utrudniło dostęp do żywności. Zwłaszcza miejska biedota cierpiała na ustawiczny brak produktów. W Bucharze wybuchły zamieszki, a łupienie sklepów doprowadziło do zamarcia handlu. Warto wspomnieć, że rodzący się bucharski kapitalizm wspierał silnie Rosję, dążąc do jak najlepszych stosunków z inwestującymi w Azji Środkowej carskimi przemysłowcami.
Rozruchy zbiegły się w czasie z falą religijnego mistycyzmu. Ogromną popularnością cieszyły się poematy Bedila łączącego tradycję islamską z indyjskim mistycyzmem. W takiej atmosferze trudno o odbudowę upadającej gospodarki. Panujący w owym czasie emir Muzaffar również nie planował uzdrowienia sytuacji i stosował okrutne metody dla stłumienia rebelii w swoim kraju5. Mentalnie tkwił w głębokim średniowieczu, całkowicie nie rozumiał potrzeby przeprowadzenia gruntownych reform i uważał, że jedynie poprzez brutalne represje zdoła zapanować nad emocjami na ulicach.
Pod koniec XIX wieku na obszarze Azji Środkowej nadal funkcjonowała instytucja niewolnictwa, lecz pracy niewolników nigdy nie wykorzystywano w rolnictwie czy produkcji. Służyli głównie jako pomoc domowa lub posługacze. Bezpośrednio przed interwencją armii carskiej w Bucharze mieszkało 50 tysięcy ludności niewolniczej.
Przygotowania do interwencji rosyjskiej
XIX wiek okazał się dla emiratu Buchary okresem wyjątkowo niekorzystnym. Rolnictwo było w całkowitym rozkładzie, a produkcja podlegała niemal wyłącznie rosyjskim przemysłowcom. Panowanie cara Aleksandra III Romanowa przyniosło wiele zmian w Rosji. Reforma uwłaszczeniowa spowodowała, że bogaci kupcy skierowali wzrok w stronę chwiejnego emiratu Buchary. Niestabilność rządów stepowego państwa stanowiła realną trudność w ostatecznym przejęciu gospodarki. Na szczęście dla rosyjskich kapitalistów wkrótce miała nastąpić inwazja armii carskiej na stepy Azji Środkowej.
W tym czasie na bucharski rynek zaczęły trafiać towary pochodzące z Wielkiej Brytanii. Od produktów rosyjskich odróżniała je wyższa jakość i stosunkowo niższa cena. Z powodu silnie prorosyjskich nastrojów wśród kupców, nie cieszyły się jednak zbytnią popularnością.
Klęska Buchary i trwała zależność od Rosji
W 1865 roku w granice chanatu Taszkentu wkroczyły oddziały rosyjskie pod wodzą generała Kaufmana6. Bucharskie elity polityczne przeczuwały, że konfrontacja z potężnym sąsiadem jest nieunikniona. W owym czasie uformowały się trzy frakcje. Pierwsza opowiadała się za lojalnym wsparciem emira i zbrojnym oporem przeciw nadchodzącej rosyjskiej inwazji. Drugie stronnictwo nadzieję widziało we współdziałaniu z emirem Kokandu. Trzecie natomiast, przewodzone przez kupca Azamata-chodżę, opowiadało się za szeroką współpracą z Rosją.
Krótka wojna w 1868 roku całkowicie obnażyła słabość armii bucharskiego emira. Nieliczne i słabo wyszkolone wojsko nie mogło równać się ze reprezentującym europejski poziom kontyngentem Kaufmana. Nie pomogło nawet ogłoszenie przez emira dżihadu przeciw Rosjanom, ponieważ nie odbiło się to szerszym echem w świecie muzułmańskim.
Traktat pokojowy z 1868 roku uznawał Bucharę za stronę całkowicie pokonaną. Postanowiono jednak o pozostawieniu niepodległego emiratu. Aneksja terytorialna nie wchodziła w grę, ponieważ doprowadziłaby do nieuchronnego konfliktu z Wielką Brytanią. Traktat przyznawał jednak szereg przywilejów gospodarczych kupcom rosyjskim. Do najważniejszych należało oficjalne zezwolenie na posiadanie nieruchomości w mieście i wyłączenie ich spod jurysdykcji sądów emiratu. Najpoważniejszym zapisem było jednak włączenie Buchary do strefy rublowej. Oznaczało to faktyczną fuzję między gospodarką rosyjską a bucharską.
Przypisy
1. Bazylow L., Historia Rosji, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1983, s. 79.
2. Składankowe M. i B., Serce Azji, Książka i Wiedza, 1976, s. 291–292
3. Boulnois L., Silk Road: Monks Warriors and Merchants, Oddysey Books & Guides, Genewa, 2001, s. 381.
4. Panturkizm – idea połączenia wszystkich ludów tureckich i utworzenia Wielkiego Turanu.
5. Składankowe M. i B., Serce Azji, Książka i Wiedza, 1976, s. 300.
6. Tamże, s.304.