Frankizmem określa się ustrój polityczny, który panował w Hiszpanii w latach 1939–1975. Został wprowadzony po wygranej przez siły nacjonalistyczne trzyletniej wojnie domowej i jest ściśle powiązany z osobą wojskowego dowódcy z czasów wojny, a następnie politycznego przywódcy państwa – Francisca Franco y Bahamonde.

Jest to zarówno ideologia, jak i doktryna polityczna. W odróżnieniu od głównych ideologii politycznych nie posiadała jednak głębszego – choćby i nieuprawnionego – zakorzenienia i uzasadniania w myśli filozoficznej, dlatego bardziej poprawne wydaje się mówienie w tym przypadku o doktrynie politycznej, która wynika z ideologii i stanowi uporządkowany zbiór poglądów dotyczących życia politycznego i społecznego danego państwa oraz zawiera konkretne wskazówki co do tego, jak owe cele mają być osiągnięte. Jednakże frankizm posiada także cechy charakterystyczne dla ideologii, takie jak ogólna wizja świata na różnych płaszczyznach: światopoglądowych, kulturowych, politycznych, religijnych. Ponadto ideologia powiązana jest z określoną ludzką zbiorowością – w tym przypadku narodem hiszpańskim, ale i poszczególnymi jego klasami społecznymi – i stanowi odbicie jej dążeń i celów. Frankizm posiadał cechy charakterystyczne zarówno dla ideologii jak i dla doktryny, dlatego myślę, że w tym przypadku oba te pojęcia – choć nierównoznaczne – mogą być używane zamiennie i tak też będę postępował w dalszej części pracy.

Jak wspomniano na początku, nazwa pochodzi od nazwiska a następnie generała Franco. Jest to jeden z wielu przykładów ideologii, która charakterystyczna była tylko dla jednego państwa czy względnie niewielkiej grupy państw, w ściśle określonych ramach czasowych, które zwykle pokrywały się z czasem życia przywódcy – przeważnie autorytarnego – danego państwa, który najczęściej był twórcą danej ideologii. Stąd pojęcie frankizmu, który w niektórych sprawach nawiązuje do włoskiego faszyzmu, a w znacznie mniejszym do niemieckiego nazizmu, obowiązującego jedynie w Hiszpanii od momentu zakończonej zwycięstwem sił Franco do jego śmierci w połowie lat siedemdziesiątych XX wieku, która to śmierć stanowiła jednocześnie początek drogi tego państwa do demokracji.

Analogicznie do frankizmu mówimy niekiedy o hitleryzmie – narodowym socjalizmie w Niemczech w czasach rządów Adolfa Hitlera, stalinizmie – systemie politycznym Związku Radzieckiego powstałym po przejęciu władzy przez Józefa Stalina, maoizmie – odłamie komunistycznej ideologii wprowadzonej w Chińskiej Republice Ludowej przez Mao Zedonga czy salazaryzmie – zbliżonej do frankizmu, faszyzującej ideologia wprowadzonej w sąsiedniej Portugalii przez Antonia Salazara.

Przy omawianiu jakiejkolwiek sprawy, aby uniknąć chaosu, warto przyjąć pewną systematyzację. W przypadku zagadnień historycznych można to zrobić na kilka sposobów. Najczęściej spotykanym jest układ chronologiczny, gdzie po kolei przedstawia się poszczególne wydarzenia, gdzie jedno jest skutkiem wcześniejszego. Jest to układ przejrzysty jednak przy większej ilości przenikających się wzajemnie wątków, po pewnym czasie może powstać małe zamieszanie, kiedy jedne wątki znikają, a potem pojawiają się ponownie o wiele dalej, a czytelnik nie pamięta już, o co chodziło. Drugim możliwym wyjściem jest problemowe ujęcie sprawy, gdzie każdy wątek potraktowany zostaje jako osobny byt i przedstawia się jego problematykę od początku do końca, zachowując w ten sposób jasność przekazu. O ile w przypadku tematyki typowo historycznej zależnie od okoliczności można z powodzeniem stosować jedną albo drugą metodę, o tyle w przypadku opisywania ideologii znacznie bardziej logiczne jest zastosowanie drugiego wariantu—i tak też postąpimy.

Analiza każdej doktryny, a więc w tym także i frankizmu, aby być kompletną, musi składać się z kilku elementów. W naszym przypadku będą to: źródła powstania, istota – najważniejsze elementy, wyobrażenia na poszczególne tematy społeczno-polityczne – państwo, władza, prawo, człowiek, gospodarka itp. oraz ocena.

Źródła

Pomimo że ustroju, który obowiązywał w Hiszpanii po zakończeniu wojny domowej, nie wolno utożsamiać z faszyzmem, to nie da się ukryć, że ta właśnie powstała we Włoszech, ideologia stanowiła podstawę, z której wywodził się frankizm. Zobaczmy zatem, jak wyglądają jego źródła, na które oprócz faszyzmu składały się także dwie inne, ale równie ważne części – karlizm i narodowy katolicyzm.

Faszyzm narodził się we Włoszech. 23 marca 1919 roku Benito Mussolini założył Fasci Italiani di Combattimento (Włoskie Związki Walki). Powstanie ideologii faszystowskiej było efektem procesów społecznych, które zachodziły we Włoszech i w całej Europie po zakończeniu pierwszej wojny światowej. Włochy były jednak przypadkiem szczególnym, bo pomimo należenia do zwycięskiej koalicji, która pokonała państwa centralne, nie uzyskały dla siebie takich terytoriów, na jakie liczyły. Rozczarowanie społeczeństwa dodatkowo pogłębiło olbrzymie bezrobocie, które kilka lat później pogłębił wielki kryzys, wpędzając w biedę szerokie masy ludności. Dodatkowo po zakończeniu działań wojennych żołnierze walczących stron zaczęli wracać do swoich miast i miasteczek, gdzie spotykało ich wielkie rozczarowanie światem, jaki ich witał. Okazywało się, że nie są już w stanie wrócić do swojego poprzedniego mieszczańskiego życia. Wielkie rozczarowanie powojennym porządkiem i bieda sprawiły, że ludzie odwrócili się od partii demokratycznych.1

Generałowie Eisenhower i Franco.

Generałowie Eisenhower i Franco

Faszyści nie mieli głębszej ideologii, a jedynie pragmatyczny, dostosowany do potrzeby chwili i oczekiwań społeczeństwa program polityczny.

Ich postulaty były narodowo-lewicowe, i miały na celu: ekspansję terytorialną Włoch w rejonie Morza Śródziemnego i Bałkanów, przyznanie praw wyborczych dla kobiet i od 18. roku życia, likwidację senatu, ośmiogodzinny dzień pracy, udział robotników w zarządzaniu przedsiębiorstwem, wysoki progresywny podatek, przejęcie pewnych nieruchomości kościelnych, konfiskatę zysków z wojny. Dla faszystów wrogiem było mieszczaństwo i lewica, głoszone postulaty były zawsze antylewicowe i antyliberalne. Antysemityzm był obcy naturze faszyzmu. Ruch faszystowski tworzyli weterani wojenni, syndykaliści (zwolennicy zrzeszania się w związkach zawodowych, a nie partiach, dążący do obalenia kapitalizmu i przejęcia władzy przez syndykaty robotnicze). Obrona posiadaczy ziemskich przed grupami lewicowymi zraziła do faszyzmu lewicowych radykałów, którzy opuścili szeregi ruchu, a ich miejsce zajęli przedstawiciele posiadaczy, wojska i policji.2

We włoskim faszyzmie ważne było podporządkowanie wspólnoty narodowej przede wszystkim państwu. Naród bez państwa nie może istnieć. Mussolini głosił kult państwa totalnego o systemie monopartyjnym i policyjnego, przenikającego nie tylko wszystkie sfery publicznego, ale i prywatnego życia jednostek, arbitralnie ingerującego w naukę i kulturę, będącego jedynym prawodawcą. Całokształt życia zbiorowego i indywidualnego nadzorowała policja polityczna. Kult państwa łączył się z zasadą wodzostwa; charyzmatyczny wódz był utożsamiany z państwem i narodem, był najwyższym przywódcą partyjnym, najwyższym dowódcą wojskowym i najwyższym sędzią, a jego wola wyznaczała ramy obowiązujących norm moralnych, uruchamiała terror i wojnę. Zasada wodzostwa sprzyjała umacnianiu dyktatury jednostki i nakazywała eliminowanie wrogów, którymi byli komuniści, socjaldemokraci, a po wprowadzeniu ustawodawstwa norymberskiego do Włoch także Żydzi.3

Grób Franco.

Grób Franco

Drugim obok faszyzmu źródłem frankizmu jest karlizm, który łączy się z narodowym katolicyzmem. Karlizm jest to specyficzna tylko dla Hiszpanii idea polityczna powstała w XIX wieku, wynikająca z oporu, jaki pojawił się wobec zmian ustrojowych zachodzących w tym kraju, ale także wobec nowych, laickich prądów ideowych w Europie. Karlizm jest doktryną oraz jednocześnie praktycznym rozwinięciem „katolickiej i monarchistycznej kontrrewolucji oraz religijnego i politycznego tradycjonalizmu, odrzucającego nie tylko demokrację i liberalizm, ale również zlaicyzowaną monarchię liberalną, dążącego zaś niezmiennie do restaurowania monarchii tradycyjnej”.4 Karlizm realizuje maksymę Chateaubrianda, „bez religii polityka jest niczym”, i interpretuje ją w ten sposób, że w królestwie, którego władcy noszą zobowiązujący tytuł Królów Katolickich, władza świecka ma obowiązek wspierania władzy duchownej i wspomagania jej w misji prowadzenia dusz ku zbawieniu. Dlatego karlizm wyklucza tolerancję religijną czy światopoglądową, a państwo chrześcijańskie powinno realizować jedność katolicką poprzez ducha swoich ustaw i działań.5

Frankizm jest systemem politycznym, który nie tylko Kościół toleruje, ale czyni z niego podstawę państwa. Jest to główna cecha odróżniającą go od faszyzmu. Franco uważał, że państwa Osi muszą przegrać wojnę światową, bo Bóg nie pozwoli na wygrana tym, którzy Kościół prześladowali. Jednocześnie przeciwstawiał także katolicyzm demokracji i zasadzie suwerenności ludu. Uważał, że boska legitymizacja władzy jest ważniejsza od nadawanej przez obywateli. Z tego też powodu Franco nigdy nie odwoływał się do referendów, które w innych państwach autorytarnych stanowiły dowód poparcia ludności dla przywódcy. Frankizm tego nie potrzebował, bo w systemie tym władza pochodziła od Boga. Caudillo nie uznawał także możliwości dyskusji nad tymi sprawami, ponieważ jego religijność, choć głęboka, pozbawiona była refleksji, a opierała się na kulcie relikwii i popadała w dewocję.6

Idea Caudillo

Ustrój Hiszpanii po wygranej generała Franco opierał się na dwóch głównych filarach. Pierwszym, podobnie jak w faszystowskich Włoszech i nazistowskich Niemczech, była idea wodzostwa. Włoskiego duce i niemieckiego Führera uzupełnił hiszpański caudillo.

Podstawą idei wodzostwa jest przekonanie wodza o konieczności wydobycia państwa z chaosu, w którym pogrążyła je rewolucja lub inne zmiany społeczne i przywrócenia ładu wszystkimi koniecznymi środkami, jakie wódz uzna za stosowne, nie wyłączając dyktatury. W swojej opinii Franco miał prawo z nich skorzystać, ponieważ dokonany przez rewolucję ogrom zniszczeń i doprowadzenie państwa do stanu anarchii powodowały, że niemożliwym było korzystanie z normalnych organów konstytucyjnych państwa. W dodatku w czasie trwania wojny organy konstytucyjne znajdowały się w rękach sprawców nieszczęść narodu hiszpańskiego. Trzeba przy tym zauważyć, że nieważne jest, czy te elementy dla państwa destrukcyjne działają legalnie, czy nie. Franco nigdy nie kwestionował legalności władz republikańskich, a twierdził jedynie, że działają na szkodę państwa, dodatkowo dopuszczając się licznych zbrodni. W takiej sytuacji dyktator ma prawo łamać przepisy konstytucji, aby na powrót wprowadzić jej ducha, jakim jest zachowanie niepodległości, integralności terytorialnej i zapewnienie bezpieczeństwa obywatelom. Caudillo powinien być jednak nie tylko obrońcą praw doczesnych, ale i boskich. Wynika to z przedstawionej już idei katolicyzmu, który stanowił jedną z najważniejszych części tej ideologii. Pod pojęciem praw naturalnych rozumie się jednak nie tylko prawa boskie, ale także ustanowione przez wielowiekową tradycje, na przykład reguły sprawowania sukcesji czy przywileje i wolności poszczególnych grup społecznych.7

Francisco Franco

Francisco Franco

W idei caudillo mowa jest o tym, że wódz musi sprawować władzę, ponieważ kraj znajduje się w chaosie i niemożliwe jest jego normalna zarządzanie. Wynika z tego, że celem wodza jest przywrócenie porządku w państwie.

Nie może być to jednak porządek przedrewolucyjny, ponieważ był on słaby, skoro doprowadził do wybuchu rewolucji. Nowy porządek państwa musi być zbudowany na silnych fundamentach. Franco oceniał, że jedną z głównych słabości systemu republikańskiego jest parlament, dlatego nie zamierzał go przywracać, a przynajmniej nie w formie przedwojennej. Następstwem takiej postawy jest przekonanie, że dyktator nie tylko sprawuje samodzielna władzę w czasie trwania kryzysu, ale też musi mieć uprawnienia do zaprowadzenie nowego ładu. W tym celu przyznaje mu się nieograniczoną władzę bez oznaczenia czasu, w jakim musi być zdana.8

Rozwiązania ustrojowe

Ponieważ żadne współczesne państwo nie może istnieć bez zbioru prawa, także i frankistowska Hiszpania takowy wykształciła. Jego zasadniczą cześć, prawny wyraz ideologii frankistowskiej, stanowiły tak zwane prawa kardynalne. Składały się na nie nie tylko ustawy, ale i inne dokumenty czy to wewnątrzpaństwowe, czy międzynarodowe. Wspólnie posiadały najwyższą moc prawną w państwie – odpowiadały konstytucjom w innych państwach. Łącznie składało się na nie osiem uregulowań: 26 punktów Normy Pragmatycznej Falangi, zastąpionych Ustawą o Zasadach Ruchu Narodowego; Ustawa o Kortezach; Ustawa o Sukcesji; Ustawa Organiczna Państwa; Karta Pracy; Karta Praw Hiszpanów, Ustawa Prasowa oraz konkordat zawarty ze Stolicą Apostolską.9

Ustawa o Zasadach Ruchu Narodowego wprowadziła podkreślenie katolickiego charakteru państwa, zasady nadrzędności dobra wspólnego narodu nad interesami indywidualnymi i grupowymi oraz uczestnictwo obywateli w sprawowaniu władzy poprzez rodziny, syndykaty i municypia – zarządy miejskie. W odróżnieniu od haseł głoszonych przed i w czasie wojny domowej nie odrzucała już ustroju kapitalistycznego, ani nie dopuszczała ograniczeń własności prywatnej. Ustrój państwa określała jako katolicką, tradycyjną, społeczną i reprezentacyjną monarchię.

Ustawa o Sukcesji przesądzała kardynalną kwestię formy ustroju politycznego oraz zasady sukcesji władzy po pierwszym caudillo. Na swojego następcę mógł wybrać dowolną osobę spełniającą następujące warunki: królewskie pochodzenie, płeć męska, wyznanie katolickie i ukończone 30 lat. Jednocześnie do tego czasu funkcja szefa państwa spoczywa na wymienionym w ustawie z imienia i nazwiska Franciscu Franco Bahamonde. Kompetencje Szefa Państwa, odpowiedzialnego za utrzymanie suwerenności i integralności Hiszpanii, były szerokie, a ograniczone jedynie prawami fundamentalnymi: był naczelnym wodzem sił zbrojnych, reprezentował państwo w stosunkach zagranicznych, mianował szefa rządu, a na wniosek premiera powoływał ministrów. Franco kierował de facto władzą wykonawczą, nie odpowiadając przed parlamentem, a potrzebował go jedynie w momencie, gdy chciał odwołać premiera.

Karykatura. "Europa staje się niebezpieczna dla nazistów, trzeba uciekać na zachodnią półkulę." Franco po prawej stronie Hitlera ze szpadą

Karykatura. „Europa staje się niebezpieczna dla nazistów, trzeba uciekać na zachodnią półkulę.” Franco po prawej stronie Hitlera ze szpadą

Ustawa Organiczna ustanawiała autorytarny ustrój państwa, tu nazwany demokracją ograniczoną, która przeciwstawiała się demokracji liberalnej. Oddzielała funkcje szefa państwa od szefa rządu, wprowadzała tryb zaskarżana aktów prawnych niezgodnych z prawami kardynalnymi, tworzyła zarządzające przedsiębiorstwami stowarzyszenia pracodawców, w skład których wchodziła też kadra techniczna oraz zwykli pracownicy, a także dopuszczała możliwość istnienia pluralizmu politycznego, z tym jednak zastrzeżeniem, że nie mogą powstawać partie polityczne, które stanowiły w oczach Franco przejaw zepsutej ideologii liberalnej. Ustanawiała również prawo wyboru 108 deputowanych do nowych Kortezów (hiszpańskiego parlamentu).

Ustawa o Kortezach wprowadzała system reprezentacji społeczeństwa. Parlament składał się z 563 deputowanych, z których poszczególne kategorie stanowili: deputowani świeccy (ministrowie, burmistrzowie 50 prefektur, członkowie Rady Narodowej Ruchu Narodowego, prezesi najwyższych organów sądowych, rektorzy uniwersytetów) i duchowni (kardynałowie i biskupi), nominaci Szefa Państwa spośród korpusu oficerskiego i urzędników administracji państwowej (25), przedstawiciele wolnych zawodów (25) oraz wybieralni pośrednio przedstawiciele rodzin, miast i prowincji oraz syndykatów. W zakresie ustawodawstwa Kortezy miały prawo samodzielnego wydawania ustaw i podejmowania uchwał w sprawach mniej istotnych, natomiast w zakresie spraw zasadniczych miały uprawnienia opiniodawcze i mogły wprowadzać poprawki do przedkładanych projektów rządowych. Zgody parlamentu wymagały także najważniejsze dla państwa decyzje: wypowiedzenie wojny i zawarcie pokoju, ratyfikacja umów międzynarodowych oraz związane z sukcesją urzędu Szefa Państwa.

Karta Pracy była pierwszą ustawą organiczną. Uznawała rodzinę za podstawową i najważniejszą część społeczeństwa. Przyznawała specjalne – ulgowe jak na czasy, w których była tworzona – zasady pracy dla kobiet i dzieci. Dotyczyło to głownie zakazu pracy w nocy, a także zakazu pracy kobiet w fabrykach. Ponieważ wszyscy pracowali dla dobra Hiszpanii, pracodawca niezależnie od sytuacji gospodarczej i ilości zamówień nie miał prawa stosować bezpłatnych przerw w pracy, natomiast pracownicy nie mieli prawa do strajku. Pomimo poszanowania własności prywatnej ustawa stanowiła, że w szczególnych przypadkach państwo ma prawo wyznaczyć szefa danego zakładu. Ponadto tworzyła Organizację Syndykalną – odpowiednik państwowego związku zawodowego.

Karta Praw Hiszpanów w ogólny sposób gwarantowała powszechne prawa człowieka, jednak w szczegółowych zapisach nakładała na nie liczne ograniczenia. Szczególnie, jeśli chodzi o wolność wyznania. Stwierdzała mianowicie, że jedynym kultem, który znajduje się pod opieką państwa, jest religia katolicka, a inne wyznania są tolerowane, o ile wyznawane są prywatnie. Publiczne manifestowanie innej wiary było zakazane.

Także wolność słowa była zagwarantowana pod warunkiem, że głoszone treści nie godziły w państwo. To samo dotyczyło masowych zgromadzeń publicznych. Jak już wcześniej wspomniałem, zakazane było tworzenie partii politycznych.10

Podobna w charakterystyce była Ustawa Prasowa, która pod płaszczykiem gwarancji dla wolności prasy ustanawiała cenzurę prewencyjną.

Dokumentem dopełniającym całości był konkordat – umowa międzynarodowa zawarta pomiędzy Hiszpanią a Stolicą Apostolską regulująca stosunki państwo-kościół. Ponieważ Kościół katolicki z samej natury frankizmu był uprzywilejowany, i konkordat był dla niego umowa korzystną. Właściwie nie tylko dla niego, ale dla obu stron, ponieważ w zamian za tak dobrą pozycje w państwie Watykan odwdzięczał się Hiszpanii odpowiednimi regulacjami. Zawarty w 1953 roku konkordat przyznawał na przykład prawo do mianowania biskupów królowi Hiszpanii, a w zamian duchowieństwo obdarzone było przywilejami sądowniczymi oraz posiadało reprezentację w parlamencie. Wraz z kolejnymi reformami zachodzącymi w Kościele, a szczególnie po Soborze Watykańskim II, którego ustalenia nie cieszyły się uznaniem władz hiszpańskich, Kościół stanął w opozycji do reżimu generała Franco, a po jego śmierci zawarto nowy konkordat, na zasadach podobnych jak z innymi państwami demokratycznymi.11

Podsumowanie

Opierając się na opisanych wyżej zasadach, będąc ruchem skrajnie tradycjonalistycznym, niedopuszczającym do rozprzestrzeniania się idei charakterystycznych dla rozwijającej się po drugiej wojnie światowej Europy, frankizm nie stworzył jednolitej platformy programowej, a wynikał raczej z osobistych poglądów caudillo oraz bieżącej sytuacji politycznej.

W polityce wewnętrznej reżim generała Franco zwalczał wszelkie ruchy lewicowe i przeciwstawiał się tendencjom odśrodkowym w państwie, reprezentowanym głownie przez narody kataloński i baskijski. Ponieważ w regionach przez nie zamieszkiwanych stale dochodziło do antyrządowych i antyhiszpańskich wystąpień, zostały objęte swego rodzaju okupacją. Jedynym dopuszczalnym modelem państwa był unitarny. Pomimo bycia monarchistą generał Franco nie chciał oddać raz zdobytej władzy, a monarchia miała być ustanowiona dopiero po jego śmierci. W życiu gospodarczym Hiszpanii frankistowskiej na początku dominował szeroki interwencjonizm państwowy, jednak w końcowej fazie autorytaryzmu sytuacja zmieniła się i gospodarka przybrała formę znacznie bardziej wolnorynkową.

Polityka zagraniczna frankistowskiej Hiszpanii była, podobnie jak wewnętrzna, pochodną frankistowskiego radykalnego antykomunizmu. W latach wojny domowej oddziały nacjonalistów korzystały z wojskowej pomocy Włoch i Niemiec, jednakże później mimo prób podejmowanych przez Adolfa Hitlera nie doszło do wojskowego ani politycznego związania Hiszpanii z tymi państwami. Podczas II wojny światowej Hiszpania zachowywała neutralność, jednak sformowana z hiszpańskich ochotników jednostka – Błękitny Legion – walczyła na froncie wschodnim po stronie Niemiec. W latach zimnej wojny Hiszpania współpracowała wojskowo i politycznie ze Stanami Zjednoczonymi, pozostając jednak poza NATO.12

Idea frankizmu została porzucone po śmierci generała Franco i upadku dyktatury w 1975 roku. Później została w całości – jako niedemokratyczna, łamiąca prawa człowieka oraz odpowiedzialna za śmierć i prześladowania wielu tysięcy ludzi – potępiona przez demokratyczne władze Hiszpanii.

Przypisy

1. J. Bodakowski, Faszyzm i nazizm – owoce demokracji, Prawica.net, dn.02.03.2009, .

2. Faszyzm, Artelis, dn.01.03.2009, .

3. Faszyzm, Wyd. Naukowe PWN, dn. 01.03.2009, .

4. J. Bartyzel, Karlizm, Metapedia, dn. 02.03.2009, .

5. ibidem

6. A. Wielomski, Hiszpania Franco. Źródła i istota doktryny politycznej. Agencja Reklamowo-Wydawnicza Arte, Biała Podlaska 2006, dn. 27.02.2009, .

7. J. Bartyzel, Frankizm, Metapedia, dn. 01.03.2009, .

8. ibidem

9. ibidem

10. ibidem

11. A. Czohara, Stosunki państwo – kościół, Belgia, Francja, Hiszpania, Włochy, PAN, Warszawa 1994, str. 29.

12. Frankizm, Wikipedia, wolna encyklopedia, dn. 02.03.2009, .

Bibliografia:

1. A. Czochara, Stosunki państwo – kościół. Belgia, Francja, Hiszpania, Włochy, PAN, Warszawa 1994
2. R. Tokarczyk, Współczesne doktryny polityczne, wyd. Zakamycze, Kraków 2005
3. A. Wielomski, Hiszpania Franco. Źródła i istota doktryny politycznej. Agencja Reklamowo-Wydawnicza Arte, Biała Podlaska 2006
4. prawica.net
5. artelis.pl
6. metapedia.konserwatyzm.pl
7. encyklopedia.pwn.pl
8. pl.wikipedia.org