Ostatnio miałem przyjemność czytać książkę profesora Uniwersytetu Hebrajskiego w Jerozolimie Dova Leviego, wydaną przez Instytut Studiów Politycznych PAN i Rytm, „Żydzi wschodnioeuropejscy podczas II wojny światowej”. Pozycja ta opisuje, wbrew tytułowi, pierwsze dwa lata okupacji sowieckiej na terenie polskich kresów wschodnich, a w szczególności historię Żydów z Wileńszczyzny i Łotwy oraz mało znany epizod masowej dezercji żołnierzy żydowskich z Armii Polskiej w Palestynie w latach 1942–1943.

Po zakończeniu kursu, przyspieszonego z powodu trwającej wojny, Gorbaczewski z głową pełną regulaminowych formułek i bezsensownych frazesów pojechał na zapomniany front. Specjalnie piszę zapomniany, bo jak można inaczej pisać o froncie pod Rżewem, gdzie w bezsensownych atakach na niemieckie pozycje, w ciągu kilkunastu miesięcy walk zginęło być może nawet dwa miliony sowieckich żołnierzy? W wyniku różnych zbiegów okoliczności Gorbaczewski, który po nauce w Tiumeniu był moździerzystą, dostał się na froncie do jednostki przeciwpancernej, by po pewnym czasie stać się zwykłym żołnierzem piechoty, którego czas przeżycia w czasie walki był liczony, przy dużej dozie szczęścia, w dniach.

„Czas eksterminacji” został napisany podobnie jak „Noc kryształowa” Martina Gilberta, to jest poprzez wstawianie w odpowiednie miejsca opisywanych historii, fragmentów pamiętników, wspomnień ludzi, tekstów i przemówień. Takie przedstawianie historii jest mi bardzo bliskie, gdyż uważam, że nie ma lepszej formy przekazywania treści niż podpieranie się takimi źródłami, które w bardziej plastyczny sposób odzwierciedlają główną myśl, jaką chciał przekazać Autor. Ponadto w „Czasie eksterminacji” przewija się kilkanaście osób, których wspomnienia z lat 1939–1945 są chronologicznie włączane w główny nurt książki. Z każdym kolejnym wpisem czujemy prawie namacalnie, jak pętla wokół żydowskich świadków tamtych wydarzeń zacieśnia się wraz z postępem terroru władz niemieckich wobec Żydów.

„Obywatelki i obywatele Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej! Zwracam się dziś do Was jako żołnierz i jako szef rządu polskiego. Zwracam się do Was w sprawach wagi najwyższej. Ojczyzna nasza znalazła się nad przepaścią. […]Ogłaszam, że w dniu dzisiejszym ukonstytuowała się Wojskowa Rada Ocalenia Narodowego. Rada Państwa, w zgodzie z postanowieniami Konstytucji, wprowadziła dziś o północy stan wojenny”. Czy musiało dojść do tego, że wojskowi spod szyldu WRON musieli wprowadzić stan wojenny na terenie całego kraju?

W czasie wojny w obozie koncentracyjnym Mauthausen przez kilka miesięcy lekarzem był niejaki Aribert Heim. Wsławił się niesamowitym okrucieństwem i sadyzmem, według zeznań więźniów, dokonywał sekcji na żywych jeszcze ludziach. Jednym określeniem – hitlerowska bestia. Po wojnie, dzięki nieudolności władz okupacyjnych i bierności rządu RFN wiódł spokojne życie, a nawet otworzył praktykę lekarską pod własnym nazwiskiem. Po aresztowaniu Adolfa Eichmanna groził Heimowi proces w RFN, ale dzięki znajomym w policji udało mu się uciec.

Od zarania dziejów ludźmi kierowały różne żądze. Pieniądze i władza – o tym marzą miliony ludzi na całym świecie. Jeżeli ktoś mówi, że kiedyś, dawniej było lepiej niż dziś, niech przeczyta „Życie prywatne i erotyczne w starożytnej Grecji i Rzymie”. Na 332 stronach Sławomir Koper stara się ukazać, jaki wpływ na dzieje antycznej ludzkości miały namiętności i pragnienie władzy ówczesnych królów, satrapów, cesarzy, ich żon, kochanek i matek.

Autorzy „Wojny trzydziestoletniej” to tercet historyków ze Szwecji i Finlandii. Rzecz jasna, pisząc na nowo historię tej wojny, opisują ją z punktu widzenia swoich krajów, zachowując przy tym godny odnotowania obiektywizm. W pracy liczącej ponad 350 stron oprowadzają Czytelnika krok po kroku od reformacji i konfliktu flamandzko-hiszpańskiego w Niderlandach przez defenestrację praską po przebieg całej wojny, aż do wspaniałego opisu pokoju westfalskiego i następnych czterdziestu lat po nim.

Wyobraźmy sobie następującą sytuację dziejącą się obecnie w Wiedniu, Buenos Aires lub Splicie: przemierzamy ulicę, przed nami idzie starszy pan, elegancko ubrany, podtrzymuje się laską i odpowiada z uśmiechem na nasze „dzień dobry”. Wygląda na 85–90 lat. Czy patrząc na niego widzimy zbrodniarza wojennego? Absolutnie nie. Ot, miły człowiek z sąsiedztwa. Efraim Zuroff widzi w nim oprawcę z obozu w Mauthausen, komendanta obozu w chorwackim Jasenovacu czy kata z Rygi i zrobi wszystko by postawić sędziwego staruszka przed sądem.

Autor, Martin Gilbert, jest znanym i cenionym historykiem-pisarzem; wystarczy w tym miejscu wymienić choćby ośmiotomową biografię Winstona Spencera Churchilla czy „Holocaust. Ludzie, Dokumenty, Pamięć”. Tym razem Gilbert napisał książkę, która w znacznej części nie jest jego dziełem – nie mam wcale na myśli plagiatu. W zdecydowanej większości napisali ją ludzie, którzy podzielili się z Gilbertem wspomnieniami na temat nocy kryształowej i tego co nastąpiło później.

Być w okolicach Kołobrzegu i nie odwiedzić Muzeum Oręża Polskiego byłoby niewybaczalnym błędem z mojej strony. Tak się złożyło, że w tym roku spędzałem wakacje w nieodległych od Kołobrzegu Sianożętach, więc wizyta w muzeum była oczywista.